Ślązacy
Z Wikipedii
| Ślązacy | |
| Liczebność ogółem | kilka milionów (około 0,2 mln oficjalnie zadeklarowało narodowość śląską w polskim spisie powszechnym) |
| Regiony zamieszkania | Śląsk (na terenie Polski i Czech), Niemcy, małe skupiska w Europie i USA |
| Język | czeski, niemiecki, polski, śląski |
| Religie | Katolicyzm, Protestantyzm |
| Ten artykuł jest częścią serii Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce |
|
Mniejszości narodowe: Mniejszosci etniczne: Grupy ubiegające sie
|
Ślązacy (niem. Schlesier, śl. Ślônzoki) - określenie grupy ludności, grupy etnicznej oraz narodu zamieszkującego głównie Śląsk na terenie Polski i Czech oraz Niemcy. Istnieją mniejsze skupiska Ślązaków w całej Europie i USA.
Spis treści |
[edytuj] Etymologia nazwy
Nazwa Ślązacy może wywodzić się od rzeki Ślęza, wyrazu slęg (oznaczający wilgotny, mokry) lub góry Ślęży. Ślężanami określano plemię zachodniosłowiańskie, następnie w X wieku nazwę tą przejął cały obszar dorzecza górnej i środkowej Odry. Polska literatura z XIX i XX wieku, Ślązakami określa autochtoniczną ludność, zamieszkującą Śląsk.
[edytuj] Język
Ślązacy posługują się dialektem śląskim, uznawanym przez wielu za w pełni samodzielny język śląski [1], oraz językiem polskim, częściowo językiem niemieckim i czeskim.
[edytuj] Geografia
Ślązacy zamieszkują głównie tereny Śląska Górnego, w tym Cieszyńskiego i Opolskiego, jednak istnieją również duże emigracyjne skupiska w Niemczech i USA. Znana śląska osada w USA Panna Maria ma około 41 mieszkańców.
[edytuj] Historia
W okresie dwudziestolecia międzywojennego zarówno Polska, jak i Niemcy określały ludność żyjącą na Śląsku wyłącznie jako Polaków albo Niemców. W niewielkim stopniu rozróżniano grupy ludności o mieszanej narodowości lub nie określające swojej narodowości.
Natomiast władze czechosłowackie wprowadziły w latach 20. XX wieku pojęcie narodu śląskiego na użytek spisów powszechnych przeprowadzanych w tym kraju. Wpisując bez wiedzy zainteresowanych narodowość śląską administracja czechosłowacka obniżała w statystykach liczebność ludności polskojęzycznej żyjącej na Śląsku Opawskim oraz w należącej do Czechosłowacji części Śląska Cieszyńskiego (tzw. "Zaolziu"). We współczesnych Czechach to obywatel deklaruje swoją narodowość.
W czasie drugiej wojny światowej, władze III Rzeszy wprowadziły spis ludności. Odnotowywano wtedy przypadki wypełniania rubryki narodowościowej jako "Schlonsaken" lub "Oberschlesier", jednak na podstawie rozporządzenia z marca 1941, wpis taki był skreślany. Ludzie, którzy wypełnili tak rubrykę musieli otrzymać jedną z innych czterech grup narodowościowych.[2] Osoby te ze względu na bycie autochtonami, najczęściej otrzymywały 3 kategorię.
Prześladowania w pierwszych latach po II wojnie światowej, które w założeniu miały dotknąć aktywną część ludności niemieckiej i volksdeutschów z okresu III Rzeszy, w praktyce objęły również wszystkich Niemców i Ślązaków bez względu na ich postawę w czasie wojny oraz Polaków nie popierających władz komunistycznych (np. Obóz Zgoda w Świętochłowicach), w opinii społecznej Śląska zostało to źle przyjęte. Wielu Ślązaków niemieckojęzycznych (pochodzenia niemieckiego) zostało zmuszonych do emigracji. W czasach PRL zakazywano używania mowy śląskiej w szkołach i urzędach, a także nie dopuszczano do nauki języka niemieckiego dzieci w wieku szkolnym. Traktowano Ślązaków z podejrzliwością, cechującą niektórych skrajnych polityków i objawiającą się czasem i dziś (np. KPN). Ślązakom nie podobał się również napływ nowej ludności z Kresów oraz Zagłębia, a zwłaszcza preferowanie jej przy obsadzaniu urzędów przez władze komunistyczne.
Po zmianach ustrojowych w 1989 roku założona została organizacja Ruch Autonomii Śląska, dążąca do odzyskania autonomii utraconej w wyniku dekretu polskich władz komunistycznych[3], co wzbudziło niezadowolenie wśród rodzimych działaczy politycznych. Status autonomii dla Śląska miałby być szansą na „przejęcie sprawy w własne ręce”. Uważają oni, że ostatnio polityka kolejnych rządów jest względem Śląska i jego problemów niespójna, nieudolna, krótkoterminowa i pozbawiona perspektyw. Ich oponenci wskazują na możliwości rozwoju wynikające z obecnego prawa.
[edytuj] Demografia a narodowość
Dokładna liczba osób poczuwających się do bycia Ślązakami jest trudna do ustalenia. Spis Powszechny z 2002 zezwalał na udzielenie tylko jednej odpowiedzi na pytanie o narodowość, więc możliwe jest, że wiele osób poczuwających się do bycia polskimi Ślązakami wybrało narodowość polską. Podobne wątpliwości pojawiają się po stronie czeskiej, gdzie dużo osób na należącej do Republiki Czeskiej części Śląska Cieszyńskiego, posługujących się na co dzień lokalną odmianą dialektu śląskiego deklaruje swoją odrębność językową przez zadeklarowanie narodowości polskiej.
Zgodnie z wynikami Narodowego Spisu Powszechnego z 2002, narodowość śląską w polskiej części Śląska deklaruje 173 200 osób, głównie mieszkańców Górnego Śląska. Natomiast w spisie powszechnym z 2001 r. do narodowości śląskiej przyznało się 10 878 obywateli Czech, (w spisie z 1991 roku liczba ta wynosiła 44 446 osób). Spisy Powszechne nie obejmują jednak wszystkich osób deklarujących narodowość śląską, bowiem nie obejmują osób które z różnych przyczyn nie brali udziału w spisie powszechnym lub były osobami niepełnoletnimi. Ruch Autonomii Śląska (oraz wiele osób niezrzeszonych) zarzucił iż wielu przypadkach rachmistrze spisowi odmawiali wpisania narodowości śląskiej do formularza lub wpisywali ołówkiem by móc później ją zmienić.[4] Zarzuty tego rodzaju wysunął również Związek Ukraińców w Polsce, który został poparty przez Jacka Kuronia[5].
[edytuj] Kontrowersje
Sprawa uznawania ogółu osób deklarujących przynależność do narodowości śląskiej za naród jest kontrowersyjna, w szczególności w Polsce. Dla propagatorów śląskiego ruchu narodowego wyniki przeprowadzonego spisu z 2002 są potwierdzeniem jego istnienia. Na tej podstawie twierdzą oni, że Ślązacy są największą mniejszością narodową w Polsce. Podkreślają też, że Główny Urząd Statystyczny zdefiniował narodowość jako deklaratywną cechę indywidualną każdego człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny, kulturowy lub genealogiczny z określonym narodem lub grupą etniczną. Na tej podstawie uważają, że wyników spisu nie można negować. Wielu Ślązaków także uznaje swój dialekt za osobny język: (język śląski)[1], jednak nie jest to pogląd powszechnie akceptowany wśród osób wcześniej zadeklarowanych narodowo.
Natomiast przeciwnicy uznania Ślązaków za naród twierdzą, że ma to tło wyłącznie polityczne i docelowo jej przywódcy dążą do wywalczenia korzyści ekonomicznych (więcej środków i autonomia dla tego regionu) oraz politycznych (mandaty w parlamencie). Uważają też, że Ślązacy zawsze byli Polakami, a wyniki spisu pokazują jedynie skalę rozgoryczenia przemianami ekonomicznymi regionu, a nie rzeczywiste powstanie nowej narodowości.
Wielu rdzennych mieszkańców Śląska nie chce się utożsamiać z narodem śląskim, gdyż kojarzy się im on z przedwojennym tzw. ruchem ślązakowskim, występującym głównie na Śląsku Cieszyńskim. Ruch ten podejrzewany był przez niektórych historyków o bycie częścią niemieckiej machiny propagandowej i zwolenników idei Wielkich Niemiec. Idea narodowości śląskiej oraz autonomii ma nikłe poparcie na Śląsku Cieszyńskim, gdzie wspomina się kontrowersyjną postać Józefa Kożdonia[6], a utożsamianie się z narodem śląskim odbierane jest jako przejaw anty-polskości, tym dobitniej, gdyż spora część ludności autochtonicznej Śląska Cieszyńskiego określa się polskimi patriotami.
[edytuj] Podział etnograficzny
Górnoślązacy określający się jako Ślônzoki,Ślonzocy, rzadziej jako Górnoślônzoki, Hanysy.
- Górzanie (Górzony)
- Mieszkańcy "gór", tj. okręgu przemysłowego i jego najbliższych okolic. Określenie żywe jeszcze zwłaszcza w gwarach lublinieckich i strzeleckich, gdzie apelatyw góra posiada też znaczenie kopalnia.
- Raciborzanie (Raciborzany)
- Mieszkańcy Raciborskiego, zwłaszcza lewobrzeżnej jego części.
- Bajoki/Bajouki
- Mieszkańcy Kozielskiego i części Prudnickiego, na południowy wschód od Odry.
- Krynsiouki/Krysioki (Syronie, Synsouki/Sysoki)
- Mazurzący mieszkańcy Opolskiego, Lublinieckiego, Oleskiego i Kluczborskiego. Określenia żywe zwłaszcza w niemazurzącym pow. strzeleckim.
- Goloucy/Golouki
- Mieszkańcy okolic "Małego Głogowa", tj. Głogówka w pow. prudnickim.
- Morawcy (Lachy)
- Kobylourze/Kobylorze
- Mieszkańcy ziemi [wielko]strzeleckiej po Odrę w okolicach Gogolina. Ich dialekt uznaje się za najczystszą gwarę górnośląską zawierającą najmniej obcych zapożyczeń.
- Bytomioki
- Mieszkańcy mazurzącego pogranicza Górnego Śląska i Małopolski. Wyróżniają się interesującym folklorem [m.in. strój rozbarski] żywym jeszcze m.in. w Dąbrówce Wielkiej. Innymi klasycznymi przedstawicielami są radzionkowskie Cidry. Nazwa zanikająca.
- Helmuty, Helmuciki
- W zależności od kontekstu pobłażliwe, zabawne bądź obraźliwe określenie Ślązaków, którzy wyemigrowali do RFN, nie obejmuje wypędzonych po II wojnie światowej.
Ślązacy Cieszyńscy określający się jako Cieszyniocy, rzadziej Ślónzocy, Cesarocy/Cysarocy.
- Varia: mieszkańcy Pszczyńskiego i Rybnickiego (wraz z obecnym pow. wodzisławskim) określają Cieszyniaków mianem Cesaroki, tj. mieszkańcy cesarskiej "dziedziny" (dziedzina - wieś). Podobnie nazywano również dawniej mieszkańców austriackiej Galicji, co wynikało z przynależności państwowej i różnicy cywilizacyjnej. Cieszyniacy określają (pruskich) Górnoślązaków mianem Prajsoków lub Prusoków.
- Ślązacy Cieszyńscy
- Górale Śląscy (Gorole[7])
- Górale Wiślańscy
- W źródliskowej dolinie Wisły oraz w pozostałej części Beskidu Śląskiego na pn. od przełęczy Kubalonka i na zach. od dawnej granicy polskiej [małopolskiej].
- Górale Jabłonkowscy
- Po obu stronach państwowej granicy polsko-czeskiej na pd. od przełęczy Kubalonka i zach. od granicy Małopolskiej między śląską gminą Istebna i żywiecką Milówka. Ich dialekt miesza się z dialektem górali żywieckich w okręgu czadeckim na Słowacji tworząc śląsko-małopolską mieszankę.
- Jacki jabłonkowskie
- Mieszkańcy gorolskiego miasta Jabłonkowa, obecnie Jablunkov w Czechach.
- Górale Wiślańscy
- Dolanie (Dólanie)
- Mieszkańcy nizinnnej części dawnego Księstwa Cieszyńskiego między Bielskiem i jego najbliższą okolicą, dawniej w zasadzie językowo całkowicie niemiecką (Bielitzer Insel) na wschodzie, a zachodnią "ślónskóm granicóm/rzykóm Ostrawicóm".
- Lachy cieszyńskie
- Górale Śląscy (Gorole[7])
[edytuj] Ślązacy Cieszyńscy
- Księstwo Cieszyńskie, Cesarstwo Austriackie, Cesarocy, "Franc Jozef"
Tożsamość mieszkańców Śląska Cieszyńskiego jest silnie powiązana z nieistniejącym już Księstwem Cieszyńskim powstałym w 1291. Księstwo to było najdłużej samodzielnie utrzymującym się śląskim księstwem, także cieszyńska linia Piastów była najdłużej utrzymującą się przy władzy (do 1653). Księstwo to istniało do roku 1918, jako lenno Korony czeskiej, pod władzą habsburskiego Cesarstwa Austriackiego, cały czas utrzymując wyraźną autonomię. To właśnie z powodu tej przynależności państwowej pochodzi określenie "Cesarocy", gdyż w przeciwieństwie do Górnego Śląska, Śląsk Cieszyński był pod panowaniem cesarza "Franca Jozefa", a nie Królestwa Prus (przez to Górnoślązacy przez Cieszynioków nazywani są też Prajsokami lub Prusokami), które zlikwidowało samodzielność wielu księstw wchłaniając je do prowincji Oberschlesien.
- Śląsk Cieszyński a Górny w oczach Ślązaków Cieszyńskich, tożsamość kulturowa
Śląsk Cieszyński leży w historycznych granicach Górnego Śląska, jednak w większości jego mieszkańcy nie chcą aby tak nazywano "ich ziemię". Po polskiej stronie granicy samych siebie nazywają "Cieszyniokami", przy tym bardzo często stosując określenie "jeżech stela" (co znaczy "jestem stąd"). Ziemia cieszyńska nie jest jednolita kulturowo i etnicznie, nawet tutejsza odmiana gwary śląskiej różni się na obszarze Śląska Cieszyńskiego. Pomijając rozgałęzienie gwary cieszyńskiej po obu stronach granicy państwowej, najbardziej zauważalna jest różnica w gwarze i ubiorze Górali Śląskich, w której w XVI w. (podczas kolonizacji wołoskiej) ogromną rolę odegrała kultura Wołochów (zwanych tutaj Wałachami), ludu wędrownego pochodzącego z Półwyspu Bałkańskiego, który przyczynił się do gruntownego przemodelowania gospodarki w górach Beskidu Śląskiego, wprowadzając szałasnictwo, przy okazji wpływając na regionalny strój i obrzędowość. Jednak ludność ta zaasymilowała się z lokalną społecznością i dziś w równym stopniu czują się Cieszyniokami co Góralami Beskidzkimi (lub w szerszym rozumieniu Góralami Polskimi). Ciekawa jest też odmienność mieszczańskich górali Jabłonkowa od reszty Górali Śląskich, gdyż ich strój ludowy przypomina węgierski, co jest pozostałością po ożywionej wymianie handlowej tego miasta z ludnością węgierską. Poza strojem tzw. Jacków jabłonkowskich na Śląsku Cieszyńskim występują trzy odmienne stroje ludowe. Ciekawostką jest, iż w gwarze śląsko-cieszyńskiej nie wykształtowało się określenie gorol w rozumieniu górnośląskim[7].
- Wielokulturowość i wielowyznaniowość
Dużą rolę w kreowaniu się tożsamości Cieszynioków odegrał również wielokulturowy charakter regionu. Położenie na często uczęszczanym szlaku handlowym przyciągało ludność różnej narodowości i religii. Poza uznawaną za etnicznie polską tereny te przez wieki zamieszkiwane były przez Czechów/Morawian (szczególnie w okolicach Frydka, do ludności etnicznie czeskiej zalicza się również tzw. Lachów cieszyńskich posługujących się laskimi narzeczami), Niemców (głównie w miastach jak Bielsko, Skoczów, Cieszyn), Żydów, zauważalną grupą byli też Węgrzy, mniej Słowacy. Do dziś na Śląsku Cieszyńskim znajduje się największa grupa wyznania luterańskiego w Polsce i Czeskiej Republice, a ekumenizm nie jest tu jedynie w sferze rozmów intelektualnych. Dawniej bardziej katolickie były miasta i góry, a bardziej ewangelickie wsie na nizinach i w dolinach górskich zamieszkane przez tzw. Dólanów (mieszkańców dolin, w opozycji do mieszkańców gór - Goroli), przeważnie Siedloków (rolników). Wszystko to znacznie przyczyniło się do ogólnie panującej tolerancji wśród mieszkańców.
- Dzisiejsi Ślązacy Cieszyńscy w granicach dwóch państw
W 1920 roku nastąpił podział Śląska Cieszyńskiego między dwa państwa: Polskę i Czechosłowację (Republikę Czeską). Zdarzenie to przyczyniło się do szeregu zmian, poza oczywistymi jak zerwanie więzi społecznych, rodzinnych ludności dawnego Księstwa Cieszyńskiego, także m.in. powstaniu terminu Zaolzie, oraz utożsamiających się z nim tzw. Zaolziaków (Zaolzioki)[8]. Do Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego została sprowadzona ludność z "głębi" Czechosłowacji, a odsetek ludności rdzennej określającej się jako Polocy (Polacy) lub Ślónzocy[9] zaczęła topnieć i choć często podkreślają swoją tutejszość często uważani są za element napływowy, obcy[10]. Liczbę osób posługujących się gwarą cieszyńską (często jednak wyraźnie zczechizowaną) szacuje się na ok. 100,000, a posługiwanie się nią jest powszechniejsze niż po polskiej stronie, gdzie ustępuje ona miejsca literackiej polszczyźnie. Zapobieganiem dalszemu rozgałęzianiu się społeczności po obu stronach Olzy poprzez edukację regionalną, organizację ponadpaństwowych i ponadnarodowych imprez kulturalnych zajmują się takie organizacje jak Macierz Ziemi Cieszyńskiej czy Euroregion Śląsk Cieszyński.
- Narodowość śląska
Narodowość śląską deklaruje znikomy odsetek rdzennych mieszkańców Śląska Cieszyńskiego. Zdecydowana większość z 10 878[11] obywateli Czech narodowości śląskiej skupia się na Śląsku Opawskim a nie Cieszyńskim, gdzie polską narodowość deklaruje ok. 35 000[12] osób.
[edytuj] Adnotacje
- ↑ 1,0 1,1 Uznanie gwary czy dialektów śląskich za odrębny język budzi kontrowersje wśród językoznawców, skłonnych uznać je jako regionalną odmianę polszczyzny.
- ↑ Aleksandra Matuszczyk Kotulaska, "Rydułtowy Zarys Dziejów", Urząd Miasta Rydułtowy, 1997, s. 278, ISBN 83-907476-1-8
- ↑ Zobacz Statut Organiczny Województwa Śląskiego.
- ↑ PAP, d. Wynik spisu argumentem za istnieniem narodowości śląskiej. 2003-06-17 [dostęp 26 listopada 2006]. Dostępny w World Wide Web: http://serwisy.gazeta.pl/kraj/1,34317,1534676.html.
- ↑ IAR/Gazeta Wyborcza/łut/dj. "Gazeta Wyborcza" - narodowość a spis powszechny. 2002-06-17 [dostęp 26 listopada 2006]. Dostępny w World Wide Web: http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/quot;gazeta;wyborczaquot;;-;narodowosc;a;spis;powszechny,97,0,54625.html#.
- ↑ Kontrowersyjność tej postaci polegała m.in. na propagowaniu hasła "Śląsk dla Ślązaków", będącego przejawem lokalizmu i szczególnej antypatii wobec Polaków. Józef Kożdoń oskarżany jest m.in. o wydanie na śmierć w obozach koncentracyjnych podczas II wojny światowej 3 000 Ślązaków Cieszyńskich wcześniej deklarujących się jawnie jako Polaków.
- ↑ 7,0 7,1 Znaczenie tego słowa na Górnym Śląsku jest inne, często uznawane za obraźliwe, co prowadziło do nieporozumień, związku z tym można się też spotkać z określeniem Górol. Na Śląsku Cieszyńskim słowo gorol zachowało swoje pierwotne znaczenie: Góral, w szczególności Góral Śląski i nie ma ono wydźwięku negatywnego. Innymi słowy określa ono rdzennego mieszkańca gór. Sami Górale Śląscy, bez wątpienia należący do śląskiej grupy etnograficznej, nie dostrzegają w samookreśleniu się jako Gorol niczego obraźliwego, vide: Gorolski Święto i (...) Piękno i niepowtarzalność „gorolskiej“ Ziemi Jabłonkowskiej podkreśla również dzisiaj często używana i lubiana gwara. (...)].
- ↑ Ani Morava, ani Česko, ani Polsko - zkrátka Zaolží (po czesku)
- ↑ Paměť identity – identita paměti. Politiky vzpomínání ve Stonavě na Těšínsku. (po czesku, streszczenie na końcu dokumentu po polsku)
- ↑ My som stela
- ↑
- ↑
