Lejzer Zamenhof
Ludwik Lejzer Zamenhof (Białystok, 15 december 1859 – Warschau, 14 april 1917) was een Joods-Litouwse (Poolse) oogarts, polyglot en filoloog maar werd vooral bekend als bedenker van de Internationale hulptaal Esperanto. Hij was de zoon van Mordechai Mark Zamenhof en Rozalia Zofer. Zijn moedertalen waren Russisch, Jiddisch en Pools (volgens biografen A. Zakrzewski, E. Wiesenfeld) maar hij sprak ook vloeiend Duits. Later leerde hij Frans, Latijn, Grieks, Hebreeuws en Engels, hij had ook interesse in Italiaans, Spaans en Litouws.
Zamenhof's geboorteplaats Białystok, is tegenwoordig een Poolse stad die destijds deel uitmaakte van de Litouwse provincie van het Russische Tsarenrijk. Zamenhof zelf sprak later over Litouwen als zijn 'geliefde vaderland' en hij heeft er nooit blijk van gegeven dat hij het lastig vond een Russische, Poolse, Litouwse en joodse indentiteit te combineren. Er waren in deze stad veel etnische conflicten. Van de dertigduizend inwoners die Białystok op dat moment telde was ongeveer tien procent van Poolse, zeventien procent van Duitse, dertien procent van Russische en zestig procent van Joodse afkomst. Door deze verscheidenheid werden in Białystok veel verschillende talen gesproken: Duits domineerde in de open wijken, Pools werd gebruikt in de intellectuele kringen, Hebreeuws was de taal van de handel en commercie, boeren spraken vaak Wit-Russisch en de officiële taal was Russisch. Zamenhof – zelf een meertalig sprekende jood – voelde zich op jonge leeftijd al aangetrokken door dit probleem. Hij concludeerde dat miscommunicatie de oorzaak was van de ellende in zijn dorp en wilde een taal maken die iedereen in zijn stad kon verstaan.
Inhoud |
[bewerk] Familie
Zamenhof werd geboren als eerste zoon van Mordechai Mark Zamenhof en Rozalia Sofer. Hij had twee zussen, Fania en Augusta en drie broers, Felix, Hendrik en Leon. Toen Lejzer een jaar oud was had hij nog een zus gekregen, genaamd Sara, maar die was op tienjarige leeftijd overleden. Hij had ook nog een jonger broertje en zusje, Alexander en Ida. Zamenhofs oudste broers zounden later allemaal zijn taal leren en publiceren. Zo kozen ook alle drie een medisch beroep. Felix werd apotheker, Hendrik huidarts en Leon keel- neus- en oorarts. Ook overleden ze alle drie, net als hun broer, oudere zussen en hun moeder rond hun 60ste aan een hartaanval. De jongste zoon Alexander studeerde ook medicijnen en bouwde een praktijk op als huisarts. In 1914 werd hij gemobiliseerd voor het Russische leger. Twee jaar later pleegde hij waarschijnlijk zelfmoord.
Over Lejzer's zussen weet men weinig. Augusta was onderwijzeres. Ida heeft in de jaren 20 en 30 van de twintigste eeuw als een pleegmoeder gezorgd voor Zamenhofs volwassen kinderen, toen beide ouders gestorven waren.
[bewerk] Studie
Als 13-jarige jongen verhuisde Zamenhof met zijn ouders naar Warschau, waarschijnlijk omdat Mordechai daar een betere betrekking kon krijgen. Maar al vòòr die verhuizing kreeg Lejzer het idee dat de verhoudingen tussen de verschillende vokeren in Rusland zo slecht waren dat er een radicale oplossing moest komen - dat hij moest streven naar een vrijplaats waar verschillen in taal, cultuur en religie er niet toe deden. Hij bezocht daar o.a het gymnasium. Kort daarna begon Zamenhof aan zijn taalproject en vier jaar later – in 1878 - presenteerde hij een eerste ontwerp aan zijn medestudenten. In hetzelfde jaar behaalde Zamenhof zijn gymnasiumdiploma, waarna hij medicijnen ging studeren in Moskou. Hij raakte daar betrokken bij Joodse studentengroepen die discussieerden over het lot van de joden en de manieren omdat te verbeteren.
Op verzoek van zijn vader liet hij zijn 'Lingwe Uniwersala' in Polen achter om te voorkomen dat het zijn carriëre in de weg zou staan. Na 2 jaar kwam hij terug in Warschau en wat bleek was dat Zamenhofs vader alle papieren had verbrand. Reden daarvoor was de angst dat ze bij een pogrom (een jodenvervolging) gevonden zouden worden en als verdacht beschouwd. In Warschau waar hij zijn studie voortzette, begon Zamenhof aan een nieuw ontwerp te werken. Zijn vroegere ideeën werden nu beter doordacht en hij begon ook in het Esperanto te vertalen. Nadat Zamenhof zijn doctorstitel in de medicijnen had behaald ging hij zich specialiseren in de oogheelkunde. Geld om een boek uit te geven bezat hij in die jaren niet. Daarin kwam verandering toen hij Klara Silbernik zijn toekomstige vrouw leerde kennen. Haar vader was zeepfabrikant die geinteresseerd bleek in de ideeën van zijn toekomstige schoonzoon. Hij gaf aan zijn dochter een aardige bruidsschat mee waardoor Zamenhof nog in het jaar van zijn huwelijk 1887 een boekje kon uitgeven ter kennismaking met de door hem ontworpen taal, die hij 'Internacia Lingvo' noemde.
[bewerk] Jodendom en zionisme
Zamenhof was afkomstig uit een Joods gezin. Zijn vader was niet gelovig joods en werd als atheïst gezien terwijl zijn moeder vroom gelovig joods was. Zamenhof heeft weinig over zijn geloof geschreven. Hij heeft zijn hele leven nagedacht over onderwerpen zoals geloof, hij las ook verschillende wetenschappelijke en filosofische werken maar dit veranderde weinig voor hem. Tijdens zijn puberteit maakte hij een kortstondige crisis door, maar hij beweerde altijd in God geloofd te hebben, alleen zijn geloof nooit in het openbaar beleden. De Japanse Esperantist Kanzi Itô constateert dat hij de waarheid sprak. Voor sommigen is het Esperanto al snel een symbool van het socialisme geworden en gebonden vrijdenkerij en atheïsme, voor Zamenhof zelf hield zijn vinding veel meer verband met zijn worsteling met de joodse godsdienst en de indentiteit die aan die godsdienst verbonden was.
Zamenhof sprak waarschijnlijk veel Jiddisch, al vermeldde hij dit meestal niet. Toch is het wel uit zijn taal af te leiden: de verzameling medeklinkers van het Esperanto is precies gelijk aan die van het Litouwse Jiddisch van die tijd, inclusief klanken als tsj (ĉ), zj (ĵ) en ch (ĥ). Bovendien ontwierp Lejzer in zijn jonge jaren een systeem om het Jiddisch met Latijnse letters te schrijven in plaats van Hebreeuwse. In dat systeem bedacht Zamenhof voor die uitzonderlijke klanken eenzelfde spellingsoplossing als later voor het Esperanto. Die klanken lagen hem waarschijnlijk 'goed in de mond'.
Op eerste en tweede kerstdag van 1881 braken er antisemitische rellen los in de Poolse hoofdstad Warschau. Binnen twee dagen werden honderden Joodse winkels en huizen kort en klein geslagen. Zamenhof schreef in het Russisch een verslag over het geweld boor het Russisch-Joodse weekblad Rassvet, dat was een van zijn vroegst bewaarde publicaties. In de stad ontstond onder de Joden aanhang voor het zionisme. In januari en februari 1882, vlak na de progroms schreef Zamenhof in de Rassvet een serie artikelen onder de titel "Wat moeten we nu doen?". In die artikelen gaf hij alle hoop op assimilatie op. Er was maar één oplossing: de Joden moesten een eigen land krijgen. Vele Joden meenden dat in het Ottomaanse Palestina de staat gesticht moest worden, Zamenhof zag dat eerst niet zitten maar veranderde later van mening en vond dat het daar ook moest gebeuren. Al snel richtte Zamenhof een zionistische jongerenbeweging op met de Hebreeuwse naam Sjeërit-Jisrael (Israëls overblijfsel), een uitdrukking die gebruikt werd door de profeten in zinnen als "voorzeker zal ik Israëls overblijfsel vergaderen" (Micha 2:12). Sjeërit-Jisrael was de eerste zionistische beweging in Warschau, en een jongerenafdeling van de grote en invloedrijke beweging Chibat-Zion (liefde voor Zion). Hoewel zionisme in Rusland verboden was lukte het Zamenhof toch om honderden leden te werven.
Jaren later verloor Zamenhof zijn interesse in het zionisme. De joden hadden volgens hem te weinig met elkaar gemeen om nog in één land te kunnen gaan wonen.
[bewerk] Publicatie
Tijdens zijn studie bleef Zamenhof werken aan zijn taal. Uiteindelijk op 26 juli 1887 publiceerde hij onder het pseudoniem 'Doktoro Esperanto' (Esperanto voor 'De hopende', of 'Hij die hoopt') het handboek voor zijn internationale taal: ‘Lingvo Internacia de Doktoro Esperanto’. De eerste druk hiervan verscheen in het Russisch. Kort daarna vertaalde Zamenhof dit eigenhandig naar het Pools, Duits en Frans.
 |
|---|
| Dit artikel is onderdeel van de serie Esperanto |
| Taal |
| Akademio de Esperanto | Grammatica | Woordenboek | Esperantologie | Alfabet | Telwoorden | Fundamento |
| Verenigingen |
| UEA | TEJO | BEMI | Esperanto Nederland | NEJ | Vlaamse Esperantobond | FLEJA | OSIEK | Internationale Katholieken |
| Geschiedenis |
| L.L. Zamenhof | Tijdslijn | Verklaring van Boulogne | Ido-schisma | Ata-ita-crisis | Neutraal Moresnet | Manifest van Praag | Bona Espero | Esperantostad |
| Esperantocultuur |
| Esperanto-bijeenkomst | Ĝangalo | Radio | Internacia Televido | Finvenkismo | Homaranismo | Muziek | Kabei | Pasporta Servo | Politiek | La Espero | Stelo | Symbolen | Esperantist | UK | IJK | Moedertaalsprekers | Zamenhofdag |
| Esperantoliteratuur |
| PIV | Auteurs | Esperantostrips | Esperantotijdschrift | Encyclopedie |
| Visies |
| Vergelijking met Ido | Vergelijking met Interlingua | Hervormd | Weerstand |
| Wikimedia |
| Portaal | Vikipedio | Vikivortaro | Vikicitaro | Vikifonto | Vikilibroj | Vikikomunejo | Vikispecoj |
Na zijn studie besteedde hij, naast het opzetten van zijn medische carrière, tijd aan het verder ontwikkelen en testen van zijn taal, die intussen door aanhangers 'Esperanto' (naar Zamenhofs pseudoniem) werd genoemd. Dit testen deed hij vooral door een groot aantal grote literaire werken naar het Esperanto te vertalen. Zijn vertalingen omvatten onder andere het Oude Testament die hij volledig uit het Hebreeuws vertaalde, Hamlet van Shakespeare, Sprookjes van Hans Christian Andersen en toneelstukken van Molière, Goethe, en Nikolaj Gogol.
Zamenhof was de belangrijkste spreker en medeorganisator van het eerste Esperantocongres in Boulogne-sur-Mer (Frankrijk) in 1905. Op dit eerste Universeel Esperantocongres werd het besluit genomen dat het boek Fundamento de Esperanto, in 1905 opgesteld door Zamenhof, de basis van het Esperanto zou worden. Niemand zou aan deze basis in de toekomst iets mogen veranderen.
Zamenhof weigerde in 1912 het leiderschap van de beweging op zich te nemen, onder andere omdat hij wilde voorkomen dat het publiek Esperanto zou verbinden met een ander project van hem, waaraan hij zich vanaf toen helemaal had toegewijd.
[bewerk] Homaranismo
Dit project noemde hij homaranisme: een leer die alle religies en wereldbeschouwingen met elkaar verbindt op basis van begrip en tolerantie. Homaranisme (ook wel Hillelisme genoemd, naar de rabijn Hillel) is niet zo succesvol als Esperanto, toch heeft het tot op de dag van vandaag zijn voorstanders.
[bewerk] Dood
Zamenhof bleef nog tot het einde van zijn leven werken aan vertalingen in het Esperanto. In het voorjaar van 1917 overleed Zamenhof. Hij werd begraven op de Joodse begraafplaats aan de Okopowastraat in Warschau.
[bewerk] Nageslacht
De kinderen van Zamenhof leerden alle drie Esperanto. Adamo werd evenals zijn vader oogarts, Sofia werd arts en Lidja studeerde rechten maar wijdde zich daarna geheel aan het Esperanto. Zij vertaalde het boek 'Quo vadis' van de Poolse schrijver Sienkiewicz en enkele andere klassieke Poolse werken in het Esperanto. Ze gaf binnen en buiten Europa esperantoles volgens de Cseh-methode.
In 1939 werd de woning van de Zamenhofs bij een bombardement getroffen. Adamo, zijn vrouw en zusters werden gearresteerd. In 1940 werd Adamo door de nazi's vermoord. Zijn vrouw en zusters werden vrijgelaten maar kwamen een jaar later in het getto van Warschau terecht. Zijn beide zusters zijn van daaruit vervoerd naar het concentratiekamp Treblinka waar beiden zijn omgekomen. Alleen de vrouw van Adamo zag kans met hun 15-jarige zoon Ludoviko tijdens een transport te ontsnappen. Zij overleefden de oorlog. Door een verkeersongeval kwam zij in 1954 om het leven. De kleinzoon van Zamenhof, Ludoviko Zamenhof, woont in Parijs en is regelmatig als eregast aanwezig op Esperanto-wereldcongressen.
[bewerk] Bronnen
Er is veel geschreven over Zamenhof, vooral in het Esperanto. De bronnen waaruit vooral die geschriften geput konden worden zijn echter beperkt. De famliliearchieven zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog grotendeels verwoest. Toch zijn er wel veel feiten bekend.
[bewerk] Zie ook
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Ludwik Lejzer Zamenhof op Wikimedia Commons. |
