Groot Kasteel
Het Groot Kasteel is een 14e eeuws kasteel bij de Nederlandse plaats Deurne. Sinds 1944 is het een ruïne met geconsolideerde muurresten.
Inhoud |
[bewerk] Ligging en eigendomsgeschiedenis
Het kasteel, gelegen aan het Haageind te Deurne in het beekdal van de Vlier, werd vóór 1397 gebouwd. Uit dat jaar stamt de oudste schriftelijke vermelding. De oudst bekende bewoner was Gevaert Everaertszoon van Doerne, edelman en gedurende korte tijd pandheer van de hertog(in) van Brabant van de hoge jurisdictie. Hij wordt echter niet als heer van Deurne beschouwd; die eer ligt bij Gevaert Willemszoon van Doerne, bewoner van het Klein Kasteel en leenman van de lage jurisdictie, welke jurisdictie je de status van heer van een heerlijkheid bezorgde. Het Groot Kasteel was in de 15e eeuw slechts een edelmanswoning. De eigenaren, de familie Van Doerne, bewoonden het kasteel, dat toen nog Huis te Deurne werd genoemd, slechts weinig. Zij hadden veelal in andere gebieden voorname functies, in elk geval niet in Deurne zelf. Begin 16e eeuw kocht de rijke adellijke eigenaar van het Groot Kasteel, Everard Hendrickszoon van Doerne, zowel de heerlijkheid (lage jurisdictie) als het Klein Kasteel van de familie Taye.
Pas toen werd het Groot Kasteel de residentie van de heerlijkheid, doordat de oudste zoon en beoogd opvolger van Everard meer zag in het Groot Kasteel als residentie, dan het quaet en ongevallig Klein Kasteel. Beweringen van H.N. Ouwerling hebben ervoor gezorgd dat in veel toeristische brochures het foutieve jaartal 1462 staat vermeld. Archiefonderzoek heeft in 2003 onomstotelijk aangetoond dat het Groot Kasteel minstens 65 jaar ouder moet zijn.
[bewerk] Bouwgeschiedenis
Het Groot Kasteel werd in de late 14e eeuw in gotische stijl gebouwd als donjon met vier uitgekraagde hoektorentjes en vierkante plattegrond. In de 16e eeuw werd aan de zuidwestzijde een vierkante hoektoren toegevoegd en in de 17e eeuw onder leiding van Rogier van Leeffdael een sobere oostvleugel met uitspringende vierkante toren en twee forse vierkante hoekschoorstenen, die aan torentjes doen denken. Van Leefdael liet tevens een poortgebouw bouwen.
In de 18e eeuw werd het onherkenbaar verbouwd onder leiding van Theodorus de Smeth, telg uit het geslacht De Smeth. Hij liet de middeleeuwse muren ommantelen met een strakke muur met blinde ramen. Ook liet De Smeth het poortgebouw, dat er net zo'n honderd jaar stond, weer afbreken.
Zijn nazaat Theodore baron de Smeth (1855-1924) liet tussen 1906 en 1908 het kasteel terug restaureren naar de vroeg-achttiende eeuwse toestand en de ommanteling verwijderen. Het was daarbij een meevaller dat men in de achttiende eeuw de middeleeuwse muren niet had weggebroken.
Op 24 september 1944 werd het Groot Kasteel door geallieerd vuur in puin geschoten met Armoured Piercing-granaten, om enkele zich schuil houdende SS-ers uit te schakelen.
In 1952 werd de ruïne onder leiding van architect Geenen geconsolideerd. Daarbij werden delen van binnenmuren gesloopt wegens bouwvalligheid, evenals een gedeelte van de oostgevel met de beide markante hoekschoorstenen. Met name de 14e eeuwse noord- en westgevel en de gevel van de 16e eeuwse hoektoren bleven bewaard, evenals de eetzaal op de eerste verdieping en de twee gewelfkelders onder de eetzaal. Het overige muurwerk, met name aan de zuid- en oostzijde, is nog te herkennen als muurtjes van nog geen meter hoog.
Na gebruik als theehuis en oudheidkamer, wordt de ruïne sinds 1966 gebruikt door jongerensociëteit Walhalla. Zij dragen onder meer zorg voor het beheer van het interieur (kaal metselwerk en een kroeg) en hebben in de negentiger jaren ook de beschoeiing van de gracht vernieuwd. In 2002 vond andermaal een consolidatie van het muurwerk plaats, in opdracht van de gemeente Deurne, de eigenaar. Hierbij werden de in 1952 dichtgemetselde venstergaten geopend en werden de natuurstenen kozijnen vervangen. Tevens werden nog aanwezige bouwsporen beter zichtbaar.
[bewerk] Directe omgeving van het kasteel
Opgravingen in 1998 brachten sporen van een waterleiding onder het Haageind, en van een poortgebouw bij de brug over de gracht aan het licht. Het poortgebouw moet in de 17e eeuw zijn gebouwd onder Van Leeffdael, en in de 18e eeuw onder De Smeth weer zijn afgebroken. Tevens werd muurwerk gevonden onder de aanpalende weg, het Haageind, en werd aangetoond dat het Haageind eens bestaan moet hebben uit één of meerdere waterlopen.
Op het terrein achter het Groot Kasteel ligt Het Dinghuis. De voorganger van dit pand werd vermoedelijk als neerhof gebouwd. Die functie kan het ook nog gehad hebben toen dit pand in de 16e eeuw werd gebouwd. Vanaf de 17e eeuw was er de plaatselijke rechtbank gevestigd, waar gedingen werden gehouden. Daar is de naam van afgeleid.
[bewerk] Parken en tuinen
Het Groot Kasteel ligt op een zandopduiking temidden van een waterpartij, Deze waterpartij is onderdeel van de binnenste gracht, die tevens de hertenweide en het Dinghuis omgeeft. Dit terrein kan beschouwd worden als de kasteeltuin, het meest direct bij het kasteel behorende terrein.
Daarnaast ligt er buiten dit terrein een groter park, dat vermoedelijk pas aan het begin van de 19e eeuw werd omgezet van weiland in park, en wel in de Engelse landschapsstijl. De oudste bomen hier zijn vermoedelijk inderdaad zo'n 200 jaar oud. Dit kasteelpark wordt deels begrensd door de binnenste gracht, deels door de beek "de Vlier" en deels door een kunstmatig gegraven afwatering (aan de zijde van de huidige Dunantweg). Het weiland, dat tot dit park is omgevormd, was al in het begin van de vijftiende eeuw een onderdeel van het kasteeldomein. Het behoorde tot het leengoed, zoals dat in 1397 aan hertogin Johanna van Brabant werd opgedragen.
Ten noorden van de Vlier werd een stuk bouwland van de vroegere kasteelboerderij tussen 1880 en 1925 omgezet in kasteelpark, waarbij de functie van de boerderij werd gewijzigd in rentmeesterswoning. Dit jongste deel van het kasteelpark werd na de Tweede Wereldoorlog verkocht aan Martien van Doorne, zoon van DAF-oprichter Hub van Doorne. Hij bouwde er zijn woonhuis. Er bestaan plannen om op het terrein van Van Doorne (die inmiddels geen eigenaar meer is) nog enkele landhuizen te bouwen. Ten westen van het kasteelpark (en ten zuidwesten van het terrein van Van Doorne) liggen de weilanden die bekend stonden als de Ossenbeemd. Deze weilanden worden aan de westzijde begrensd door de Keizerstraat. Ook deze weilanden zouden in het nieuwbouwplan betrokken worden.
Een historisch misverstand zorgde ervoor dat het huis de naam de Wolfsberg kreeg. Historicus Hendrik Ouwerling dacht ten onrechte dat Wolfsberg identiek was aan Walsberg, een buurtschap ten noorden van het Groot Kasteel. De Wolfsberg is echter een grote dekzandrug die veel zuidelijker ligt, niet in de buurt van het Groot Kasteel. Bij de échte Wolfsberg ligt nu het gelijknamig winkelcentrum.
[bewerk] Grafsteen
In de Sint-Willibrorduskerk van Deurne ligt een grafsteen van Hendrick van Doerne (overleden in 1508) en zijn echtgenote Christina van Hemert (overleden in 1499), eigenaren van het Groot Kasteel. Hun zoon zou later heer van Deurne worden; Hendrick zelf was dat niet, evenmin als zijn vader. De grafsteen hoorde mogelijk bij de in 2004 heropende grafkelder onder het hoogkoor van deze kerk, waarin de stoffelijke resten van zeventien personen werden aangetroffen. Mogelijk horen ook Hendrick en Christina zelf daarbij. De stoffelijke resten zullen in de toekomst nader worden onderzocht.
