Filozofio
El Vikipedio
Filozofio estas la kritika studado de la plej fundamentaj demandoj, kiujn homoj povas demandi. Ĝi okupiĝas pri ekzisto, moralo, scio, vero, Dio, beleco kaj similaj temoj. Laŭ multaj filozofoj, en la filozofio tre gravas uzi raciajn argumentojn; la logiko estas la studo de kio igas argumenton racie bona, kaj tial la logiko estas grava parto de la filozofio.
La vorto filozofio venas de la greka vorto φιλοσοφος [fiLOsofos] kiu signifas amiko de la saĝo. Laŭtradicie ĝi estis elpensita de Pitagoro.
Ofte la vorto filozofio estas misuzata anstataŭ koncepto: filozofio de urbanigo, filozofio de lerneja edukado ktp.
Enhavo |
[redaktu] Filozofiaj demandoj
Oni povas plej bone difini la filozofion per la demandoj, kiujn ĝi provas respondi. Fakte, "Kio estas filozofio?" mem estas filozofia demando. Aliaj tipe filozofiaj demandoj estas jenaj:
- Kio estas vero? Kial aŭ kiel ni fiksas ke iu frazo estas vera aŭ malvera, kaj kiel ni rezonas?
- Ĉu scio eblas? Kiel ni scias tion, kion ni scias?
- Ĉu estas iu diferenco inter morale ĝustaj kaj malĝustaj agoj? Se jes, kia estas la diferenco? Ĉu moralo estas absoluta aŭ relativa? Kiel mi vivu?
- Kion signifas esti bela? Kiel belaj aferoj diferencas de ĉiutagaj aferoj? Kio estas arto?
- Ĉu ekzistas unu Dio, pluraj dioj, aŭ neniu? Ĉu ni havas animon, kiu pludaŭros post nia morto?
[redaktu] Fakoj
Estas diversaj fakoj en la filozofio, kiuj koncentriĝas je diversaj specoj de demandoj. Tamen la diversaj fakoj ankaŭ multe interrilatas. Jen la plej gravaj filozofiaj fakoj:
- Estetiko - Etiko - Filozofio de lingvo - Filozofio de matematiko - Filozofio de scienco - Historio de filozofio - Logiko - Metafiziko - Moralo - Ontologio - Natura filozofio - Politiko - Sciteorio - Teologio
[redaktu] Filozofiaj tradicioj
En diversaj kulturoj la homoj komencis filozofii pri diversaj temoj, kaj el tiu naskiĝis diversaj filozofiaj tradicioj. Oni ĉefe povas distingi la Okcidentan filozofion disde la Orienta filozofio. Tiuj du tradicioj ankoraŭ restas apartaj, kvankam en la nuntempo ili iomete influas unu la alian. Iom aparte de ambaŭ ankoraŭ ekzistas la Afrika filozofio.
[redaktu] Okcidenta filozofio
La Okcidenta filozofio komenciĝis per la Greka filozofio. La greka filozofio komenciĝis per la antaŭ-Sokrata filozofio, kiu provis klarigi la naturon racie anstataŭ mitologie. Poste sekvis la tri gravaj filozofoj Sokrato, Platono kaj Aristotelo. Platono estis disĉiplo de Sokrato, kaj Aristotelo studis en la Akademio de Platono. Poste sekvis la romia filozofio, kiu estis forte influita de la greka filozofio.
En la mezepoka filozofio multe gravis religio; depende de la religio de la filozofo, la filozofio do estis forte influita de Kristanismo, Judismo aŭ Islamo. Unu el la plej gravaj mezepokaj filozofoj estis Tomaso de Akvino.
La moderna filozofio komenciĝis per Kartezio (1596-1650), kiu multe verkis pri la ligo inter la menso kaj la korpo. Kartezio estis raciisto, do dubinte pri ĉio li provis rekonstrui sistemon de scio bazita nur sur lia racio (do tute ne bazita sur perceptitaj aferoj); kiel bazon li uzis la faman propozicion Cogito ergo sum (mi pensas, do mi estas). Kontraste al Kartezio, la britaj filozofoj John Locke kaj David Hume estis naturistoj kaj empiriistoj, do bazis sian filozofion sur la perceptebla naturo. Poste Immanuel Kant (1724-1804) provis repacigi raciistojn kaj empiriistojn per sia Kritiko de pura racio.
Ekde la komenco de la 20-a jarcento oni povas distingi inter la analitika filozofio (ĉefe praktikata en Usono kaj Britio, kvankam ĝi komenciĝis per la verkoj de la germano Gottlob Frege kaj la aŭstro Ludwig Wittgenstein) kaj la kontinenta filozofio (ĉefe praktikata en la kontinenta Eŭropo, do en Eŭropo sen Britio). En la analitika filozofio tre gravas la logiko, la preciza difinado kaj la analizo de la lingvo uzata por filozofii.
[redaktu] Orienta filozofio
En la Orienta filozofio gravas la ĉina filozofio kaj la hinda filozofio.
[redaktu] Religiaj filozofiaj tradicioj
Por ĉiu granda religio ekzistas filozofia tradicio kiu provas defendi tiun religion.
Vidu ankaŭ:
- Budhisma filozofio
- Islama filozofio
- Juda filozofio
- Kristana filozofio
[redaktu] Gravaj filozofiaj terminoj
En la filozofio gravas precizigi siajn argumentojn — kaj pro tio multe gravas, kiujn terminojn oni uzas. Kelkaj terminoj devenas de la ĉiutaga lingvouzo, sed estas kelkfoje uzataj ene de la filozofio kun iom alia signifo aŭ simple kun pliprecizigita signifo. Aliaj terminoj estis aparte kreitaj de filozofoj por la filozofia lingvouzo.
Jen la plej gravaj terminoj uzataj en la filozofio:
- Apriore - Devo - Dialektiko - Dio - Eklektikismo - Ento - Etiko - Fenomeno - Formalismo - Idealo - Ideo - Hipotezo - Hipostazo - Juĝo - Koncepto - Libero - Logoso - Materio - Monado - Noumeno - Penso - Principo - Persono - Racio - Realo - Scio - Sistemo - Senso - Substanco - Teorio - Tezo - Valoro - Volo - Vero
[redaktu] Gravaj filozofoj
- Anaksagoro - Anaksimandro - Antisteno - al-Gazali - al-Kindi - Alkmeono - Tomaso de Akvino - Hannah Arendt - Aristotelo - Aŭgusteno - Aviceno - Gaston Bachelard - Francis Bacon - Pierre Bayle - Henri Bergson - George Berkeley - Albert Camus - Auguste Comte - Damascius - Gilles Deleuze - Daniel Dennett - Jacques Derrida - Denis Diderot - Diogeno - Epikteto - Epikuro - Paul Feyerabend - Michel Foucault - Jürgen Habermas - Martin Heidegger - Hegelo - Heraklito - Thomas Hobbes - David Hume - Edmund Husserl - Ivan Illich - William James - Kantio - Kartezio - Kierkegardo - Thomas Kuhn - Leszek Kołakowski - Konfuceo - Koperniko - Tadeusz Kotarbiński - Ksenofano - Nikolo Kuzano - Laozio - Leibniz - Leŭkipo - John Locke - Lukrecio- Ramon Lullo - J.L. Mackie - Makiavelo - Karlo Markso - Tomáš Garrigue Masaryk - John Stuart Mill - Michel de Montaigne - Manuel Garcia Morente - Friedrich Wilhelm Nietzsche - William de Ockham - José Ortega y Gasset - Parmenido - Blaise Pascal - Pitagoro - Platono - Plotino - Karl Popper - John Rawls - Richard Rorty - Jean-Jacques Rousseau - Bertrand Russell - Gilbert Ryle - Jean-Paul Sartre - Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling - Arthur Schopenhauer - John Searle - Sokrato - Spinozo - Taleso - Pierre Teilhard de Chardin - Miguel de Unamuno - Voltaire - Ludwig Wittgenstein - Zenono - Zhuangzi - Estanislao Zuleta
[redaktu] Skoloj
- Aristotelanismo - Cinikismo - Elajismo - Empiriismo - Epikuranismo - Ekzistencialismo - Falsafismo - Fenomenologio - Ideismo - Idealismo - Modernismo - Marksismo - Materialismo - Monismo - Novplatonismo - Novpitagorismo - Pitagorismo - Personismo - Platonismo - Postmodernismo - Rekursiismo - Raciismo - Skeptikismo - Skolastikismo - Stoikismo - Strukturismo - Tomasismo - Utilismo
