Biologio
El Vikipedio
Biologio estas la scienco pri la fenomenoj de la biosfero. Biosfero estas la parto de la mondo kiun konsistigas la vivo kaj la vivaj estaĵoj. Tiu scienco studas la karakterojn kaj funkciadon de la vivaĵoj, ilian naskiĝon kaj devenon, la rilatojn de vivaj estaĵoj inter ili kaj kun ilia ĉirkaŭa medio. Biologio ampleksas larĝan spektron de sciencaj kampoj, kiuj ofte konsistigas sendependajn disciplinojn. Ĉiuj el ili studas la vivon je diversaj organizniveloj.
La vivo estas studita je molekula nivelo fare de molekula biologio, bioĥemio kaj molekula genetiko. Je la nivelo de la ĉelo, ĝin studas ĉelbiologio kaj je plurĉela nivelo, ĝin studas fiziologio, anatomio kaj histologio. Disvolviĝ-biologio studas vivon je la nivelo de la disvolvo kaj konstruo de la individuaj estaĵoj.
Je pli vasta skalo, genetiko studas kiel heredo funkcias inter idoj kaj gepatroj. Etologio studas la grupan konduton de la bestoj. Populacia genetiko laboras je la nivelo de kompleta populacio, kaj sistematiko zorgas pri la rilatoj inter la diversaj grupoj de vivuloj. Sendependaj populacioj kaj ilia vivmedio estas studataj de ekologio kaj de evoluismo. Nova studkampo estas spacbiologio, kiu esploras la eblajn vivoformojn ekster Tero.
 |
 |
 |
 |
Enhavo |
[redaktu] Biologiaj principoj
Kvankam biologio malsimilas fizikon pro tio ke ĝi ne kutime priskribas biologiajn sistemojn kiel objektojn obeantajn neŝanĝeblajn leĝojn, ĝi tamen enhavas plurajn gravajn principojn kaj konceptojn kiuj inkludas: universaleco, evoluo, diverseco, daŭrigeco, konstanteco kaj interrilatoj.
[redaktu] Universaleco: Bioĥemio, ĉeloj kaj genetika kodo
Ĉef-artikolo: Vivo
Ĉiuj vivuloj (krom ne virusoj) estas faritaj el ĉeloj, kiuj mem ĉiuj estas konstruitaj per komunaj karbon-bazitaj molekuloj. Ĉiuj vivuloj transdonas sian heredaĵon per la genaro, kiu baziĝas super nukleaj acidoj kiel DNA kaj uzas preskaŭ universalan genetikan kodon. Ia universaleco ankaŭ aperas dum la disvolviĝo: ĉe la plurĉelaj animaloj, ekzemple, la bazaj ŝtupoj de frua embria disvolviĝo estas priskribeblaj per la samaj morfologiaj etapoj, kaj utiligas similajn genojn.
[redaktu] Evoluo: la centra principo de biologio
Ĉefartikolo: Evoluismo
Unu el la centraj konceptoj en biologio estas, ke ĉiuj vivuloj devenas de komuna origino, tra la evolua fenomeno. Tio klarigas la frapan similecon de fundamentaj bioĥemiaj meĥanismoj, priskribita en la antaŭa paragrafo. Darvino (kun Alfred Russel Wallace) starigis la evoluan teorion priskribante unu el ĝiaj ĉefaj motoroj: la natura selektado. La genetika devojiĝo estis aldonita kiel kroma klariga meĥanismo en la t.n. "moderna sintezo" de la evoluteorio. La evolua historio, kiu priskibas la akiron de diversaj karakteroj kaj la genealogiajn rilatojn inter nunaj specioj estas nomata "filogenio". Multaj variaj metodoj ebligas akiri informojn pri filogenio. Ĉefe menciindas la komparo de DNA-sinsekvoj, kadre de molekula biologio kaj studo de genaroj, kaj la komparo de fosilioj kadre de paleontologio.
[redaktu] Diverseco: La diverseco de la vivuloj
Malgraŭ la jam substrektita unueco, vivo montras mirigan diversecon. La biologia klasado celas ordigi la vivulojn laŭ ilia evolua historio pere de kladogenezaj arboj.
"Tradicie", en la 1970-aj jaroj, la vivuloj estis dividitaj en kvin domanioj:
Sed tiu ĉi kvin-domania sistemo nun estas konsiderata kiel kaduka. Modernaj klasifikoj ĝenerale agnoskas la jenan tri-domanian ĉefdividon:
- Arkioj (originale Archaebacteria, t.e. "prabakterioj") -- Bakterioj (originale Eubacteria, t.e. "veraj bakterioj") -- Nukleuloj
Aldone al tiuj tri domanioj menciindas internĉelaj parazitoj, kiuj ne kapablas memstare reproduktiĝi, ne posedas propran metabolon, kaj multobliĝas per la parazita uzado de la metabolo de gastĉeloj.
[redaktu] Daŭreco: La komuna origino de la vivo
Ĉefartikolo: Komuna origino
Grupo de vivuloj havas komunan originon se ili havas komunan praulon. Ĉiuj ekzistantaj vivuloj sur Tero devenas el komuna gena stoko. La universaleco de la genetika kodo estas unu el la plej fortaj argumentoj, kiuj apogas ĉi tiun teorion.Oni hipotezas, ke la "lasta komuna praulo", t.e. la plej proksima praulo de ĉiuj nunaj vivuloj, aperis antaŭ 3,5 miliardoj da jaroj.
La nocio pri komuna origino de la vivuloj estas relative nova. Ĝis la 19a jarcento oni kredis, ke vivo povas spontane aperi sub iuj kondiĉoj.
[redaktu] Konstanteco: adapto al la ŝanĝo
[redaktu] Interrilatoj: grupoj kaj medioj
Ĉiuj vivuloj rilatas kun aliuloj kaj kun sia natura medio. Unu el la kialoj, kiuj malafaciligas la studon de biologiaj sistemoj estas, ke ekzistas multegaj interrilatoj inter vivuloj kaj ilia medio. Inter iuj specioj foje ekzistas apartaj rilatoj, kiel kunlaborado, agresemo, paraziteco aŭ simbiozo. La afero iĝas eĉ pli komplika kiam pluraj specioj kunvivas kaj interrilatas kadre de ekosistemo. Tio ĉi konsistigas la studkampon de ekologio.
[redaktu] Panoramo de biologio
[redaktu] Strukturo de la vivo
Vidu ankaŭ: Molekula biologio, Ĉelbiologio, Genetiko, Disvolviĝ-Biologio
Molekula biologio studas la biologiajn fenomenojn je molekula nivelo. Tiu ĉi studkampo parte koncernas ankaŭ bioĥemion kaj genetikon. Molekula biologio ĉefe koncentriĝas je la provo kompreni la interagojn inter la diversaj komponaĵoj de ĉelo, ekzemple la rilatojn inter DNA, RNA, kaj proteina sintezo, kaj ties reguligo.
Ĉelbiologio studas la fiziologiajn kvalitojn de ĉeloj, ilian funkciadon, interrilatojn kaj ĉirkaŭan medion. Tio estas farita je mikroskopa aŭ molekula nivelo. Ĉelbiologio koncernas same unuĉelajn vivulojn, kiel bakteriojn, kaj la specialigitaj ĉeloj de plurĉelaj vivuloj kiel homoj.
La kompreno de la konsisto de la ĉeloj kaj de ilia funkciado estas fundamenta por ĉiuj aliaj biologiaj fakoj. La komparo de similaĵoj kaj diferencoj inter diversaj ĉeltipoj estas aparte grava por ĉela kaj molekula biologio. La fundamentaj similaĵoj kaj diferencoj ebligas ian ĝeneraligon de certaj observoj al aliaj ĉeltipoj.
[redaktu] Fiziologio de la vivuloj
Fiziologio provas kompreni la meĥanikan, fizikan kaj bioĥemian funkciadon de la vivulaj strukturoj. La temo pri "strukturo kaj funkcio" estas centra en biologio. Tradicie, la fiziologiaj studoj dividiĝas inter planta fiziologio kaj animala fiziologio, sed la fiziologiaj principoj estas universalaj ĉe ĉiuj studitaj vivuloj. Ekzemple, tio, kio estis lernita pri la fiziologio de la gista ĉelo grandparte validas ankaŭ por homaj ĉeloj.
Anatomio estas grava parto de fiziologio kaj pri studas kiel organaj sistemoj funkcias kaj interagas. La studado de tiuj sistemoj koncernas ankaŭ kuraciste orientitaj fakoj kiel nervbiologio, imunologio ks.
[redaktu] Diverseco kaj evoluo de la vivuloj
[redaktu] Biologia klasado
[redaktu] ======Medikrizoj==============
Mi ne frapas, kiel for'gist' la feron kun ardo, Ja la kazo, se okazis estis nur hazardo. Superfluas la kverelo, lukto kaj batalo, Do priju'gu konsekvencojn! 'Cu estas fatalo? Pri praulo de praulo la'u difine temas, Jen prakazo 'ci okaze origine venas.
Estis simi' la specio, a'u tiaspeca, 'Gin priju'gi pro nobleco, ne estus nun deca. Simiaro bone fartis, Tero paradizo Estis, 'gis la medikrizo. 'Cesis paradizo. Ho ve! Tero, pro vetero fruktojn, malpli donis, Estis vero, sur partero, brutojn 'gi disponis.
En la aro de simioj forta virsimio, En versaro, pro similoj nomi'gu Similo! Da muskoloj havis multon kaj li ne tro sa'ge Ekvagadis sur la fundo, sola, tro kura'ge. Jes. Similo tion faris, malgra'u sia emo, Se ne farus, li ne vagus, ne estus nun temo.
Arbedaro kaj herbaro estis por li baroj, Pli rapide irus, grimpus en densaj arbaroj. 'Cu 'stas vana la espero tiel funde rampi, Superflua entrepreno sian forton lan'ci? Li meditus, se li scius, sed sekvis surpriza, Vid' al vide al li staris granda urso griza.
L' urso staras, tre timiga, preta je atako, Lukto sekvas vivfiniga, tio estos fato! Se sur arbo, tia urso, lin foje atakus, per bastono li la urson 'gismorte batadus, Sed partere senespere ser'cis li bastonon, Senpartnere, sangaspire hurlis 'Gi bas-tonon.
Jen hazardo, ku'sis klabo sur tero delonge, Li 'gin prenis, lukti pretis multe pli aplombe! 'Car li bravis, anka'u havis grandan bruskan forton, Validige, determinis sian pluan sorton. Krome venis al hazardo, sekret' por la mondo, Stat' de urso, malbonfarto, pro malsano trombo.
La rezulto por li multo! -tute konsterni'gis, -Estas klabo sor'ca klabo, urso ja sterni'gis. Jes. Similo tion sentis. Malgra'u sia emo Li la klabon poste portis, ne lasis el preno. De nuntempo, se minacas io, ajna besto, Klabohelpo tiun igos man'ga'jo kaj vesto.
Tion sentis kaj ne pensis, estas kaz' edifa, Disfamigi kaj klarigi estus vivmodifa, Sed l' organo, sonformado estis primitiva, Pro arogoj, 'gi per movoj estis prezentita. La kunuloj kredis sor'con kaj simile agis, 'Car komune revis sor'con, kune ili vagis.
Dum suferis de malsato la "Similo"-grupoj, Komenci'gis la 'casado far' de ties trupoj. Poste 'caso, malgra'u emo, i'gis jam kutimo, Poste certe venis sperte, gajno de rutino Kaj per 'caso nova raso i'gis jam "Simila", Sed la rampo, vepra kampo estis tro timiga.
Ili gvati, timi malpli povis per rekti'go, Iro, klino proksimi'gis al la perfekti'go. Sed okazis, se okazis sincere dirante, La afero, sur la Tero malrapide, = lante. Rabobestoj sati'ginte ripozis tagmeze, Pa'sti'gintoj samon faris grupe, stomakpeze,
Nur Similaj trupoj estis, kiuj kampe vagis, Ne kelkfoje, sed multfoje tio jam okazis. En varmeg' kaj fortostre'co la cerbo boli'gis, E'c, sen akvo 'stas miraklo, ke 'gi ne moli'gis. Estis vero, ke en peno perdi'gis cerb-'celoj, Nur elteno, granda peno gvidis al la celoj.
Tiam, kiam ili murdis vere grandan beston , Murdajn movojn recitante faris grandan feston, Festo 'cesis, kaj necesis post konsum' digesto, Ili lacis, tagoj pasis kun ripozo, resto. En ripozo post mitozo dividi'gis 'celoj, Reaperis regeneris sin la cerboeroj.
E'c tri tagoj tiam pasis, 'gis venis la stato, Post tri tagoj sekvis vagoj pro ven' de malsato. Tiel tio ripeti'gis dum jar -centoj -miloj, Ke jam ili pli rekti'gis, 'ciam pli gefiloj. Sur surfacoj de la cerboj jam aperis sulkoj Kaj per lertoj per la spertoj malmulti'gis stultoj.
Similraso plisa'gi'gis, sed restis simila, Havas kulton, faras multon sed l' imit' simia. 'Cu armiloj post jarmiloj faros 'cies finon, 'Cu nun krizo, medikrizo, lasas rasan vivon? Superfluas la kverelo, lukto kaj batalo, Hom' priju'gu konsekvencojn. Tio estas fato.
mastro Jano
[redaktu] Rilatoj inter vivuloj
[redaktu] Historio de la vorto "biologio"
[redaktu] Historio
- Famaj Biologoj
[redaktu] Listo de biologiaj fakoj
- Anatomio
- Astrobiologio
- Biofiziko
- Biokemio/Bioĥemio
- Biokomputiko
- Biospeleologio
- Bioteknologio/Bioteĥnologio
- Ĉelbiologio
- Disvolviĝ-Biologio
- Ekologio
- Etologio
- Evoluismo
- Farmakologio
- Fenologio
- Filozofio de Biologio
- Fiziologio
- Genetiko
- Histologio
- Imunologio
- Marbiologio
- Matematika biologio
- Molekula biologio
- Mikologio
- Mikrobiologio
- Model-Organismoj por Biologio
- Nervscienco
- Paleontologio
- Parazitologio
- Psikobiologio
- Radiobiologio
- Struktura Biologio
- Taksonomio
[redaktu] Faklibroj en Esperanto
- NEERGAAARD, Paul, Scienco kaj pseŭdoscienco, pri heredo kaj rasoj, SAT, 1937
- ROSTAND, Jean, La nuna stato de l'evoluismo, (trad.) SAT, 1953
- ESPERANTLINGVA KRESTOMATIO pri biologiaj sciencoj (Kompilis kaj redaktis dr. Mészáros Béla, Debrecen, 1989, Scienca Universitato Kossuth Lajos)
- D-ro Zoltán Varga: Gvidlibro pri bestoj (Suplemento en Esperanto al la hungarlingva bildlibro Állatismeret) (elsdonis HEA Budapest 1988) (La bestonomojn esperantigis D-ro Béla Mészáros;la tekston tradukis Tibor Papp; la tradukon fake reviziis D-ro Carl Støp-Bowitz) esperanta traduko 1985
