Tłuszcz (powiat wołomiński)

Ziemia tłuszczańska jest interesującym terenem fizyczno-geograficznym, położona w obrębie nizin środkowopolskich. Krajobraz regionu został w przeważającej części ukształtowany pod wpływem zlodowaceń, w szczególności zlodowacenia środkowopolskiego. Tłuszcz, miejscowość podwarszawska, ze stolicą bardzo dobrze skomunikowana i powiązana z nią najróżniejszymi więzami. Ziemia tłuszczańska położona jest na terenie makroregionu - Niziny Środkowomazowieckiej, w skład której wchodzą mniejsze jednostki: Kotlina Warszawska, Równina Wołomińska i Dolina Dolnego Bugu.

Tłuszcz i cały region położone są na Równinie Wołomińskiej. Równina Wołomińska leży na wschód od Kotliny Warszawskiej i na południe od Doliny Dolnego Bugu. Na obszarze tym występują w podłożu iły wstęgowe, stanowiące ważny surowiec dla przemysłu cegielnianego. Równinę przecinają dopływy Narwi i Bugu. Są to: Cienka, Rządza, Czarna, Osownica i Liwiec. Wzdłuż Równiny Wołomińskiej biegnie linia kolejowa z Warszawy do Małkini, a dalej do Białegostoku, przy której leżą: Wołomin, węzeł kolejowy Tłuszcz i Łochów.

Część okolic Tłuszcza położona jest w pradolinie Bugu, której zasadniczymi elementami ukształtowania powierzchni są wydmy i bagna. Na wydmach rośnie bór sosnowy, miejscami z domieszką świerka. Na glebach podmokłych i bagiennych spotykamy lasy mieszane z przewagą olchy z domieszką brzozy i jesionu. Na bagnach żyją łosie, czarne bociany i żurawie. Bagna są również siedliskiem danieli, cietrzewi, a przede wszystkim ptactwa wodnego i błotnego, które ma tu swoje miejsce lęgowe.

[edytuj] Położenie miasta

Tłuszcz jest gminnym ośrodkiem miejskim leżącym w odległości 34 km od Warszawy w kierunku północno-wschodnim. Prawa miejskie otrzymał 1 stycznia 1967 r. Na jego rozwój wpłynęło połóżenie przy linii kolejowej Warszawa-Białystok. Obszar gminy wynosi około 103 km².

Bliskie usytuowanie miasta względem centrum administracyjnego kraju i w jego bezpośrednim sąsiedztwie, miało zawsze duże znaczenie dla rozwoju dróg, linii kolejowych i sieci osadniczej. Tłuszcz lepjej jest skomunikowany w kierunku wschód - zachód niż w układzie północ - południe. Pod względem fizyczno - geograficznym jak i wieloma innymi, mikroregion wyraźnie przynależy do tej części Mazowsza, która jest obrzeżem Kotliny Warszawskiej.

[edytuj] Pochodzenie nazwy

Na temat nazwy Tłuszcz opowiadane są (szczególnie w szkołach) rozmaite legendy. „Tłuszcz, -a, tłuszczański; leży w podmokłej okolicy i w XVII wieku była to Tłuszcza, a wcześniejsze wzmianki źródłowe datują się od 1477 r. Dopiero w 1957 r. uzyskał prawa osiedla miejskiego. Od przymiotnika tłusty formowano nazwy topograficzne o szerokim wachlarzu znaczeniowym: polskie Tłuściec, Tłuste, czeskie: Tlustice, rosyjskie Tołstyj. Czasem wchodził w rachubę rodzaj gleby, po prostu bagiennej, a innym razem może bardzo podmokłej. Takie jest właśnie położenie topograficzne tego miasta”.

[edytuj] Położenie geograficzne

Tłuszcz i tereny przyległe wchodzą w skład równin peryglacjalnych wschodniej części Niziny Mazowiekiej. Występują tu formy morenowe i wydmowe, których zasięg pozwala rozgraniczyć kilka jednostek fizyczno-geograficznych. Leżąc na wschodnim obrzeżu Równiny Wołomińskiej, Ziemia Tłuszczańska sąsiaduje od południowego wschodu z Wysoczyzną Siedlecką. Od północnego zachodu graniczy z tarasowym skłonem Doliny Bugu. Centrum Tłuszcza ma współrzędne 52°25'45″ szerokości geograficznej północnej i 21°26'30″ długości geograficznej wschodniej. Wynika stąd, że miasto położone jest prawie pół stopnia na wschód od Warszawy. Słońce wschodzi więc tu niemal dwie minuty wcześniej niż w stolicy. Podobna różnica występuje w momencie zachodu.

[edytuj] Budowa geologiczna

Ziemia Tłuszczańska leży na pograniczu wielkich struktur geologicznych. Całą północno-wschodnią częś kraju, niemal po linię Wisły zajmuje stara platforma krystaliczna. Tu przebiega jej krawędź dzieląca obszar Polski jak i całej Europy na dwie odmienne połowy. Częś wschodnia to tzw. kra kontynentalna, na której nie występują wstrząsy tektoniczne ani wulkanizm. Częś zachodnia to obszar wielokrotnych fałdowań, wciąż aktywny sejsmicznie, wykazujący duże urozmaicenie osadów.

[edytuj] Historia

1447 - według tradycji i wiedzy zawartej w książce Stanisława Kielaka, Tłuszcz - Wieś - Osada - Miasto, Tłuszcz 1980 (maszynopis powielony), z tego roku pochodzi pierwsza wzmianka o Tłuszczu. Osada nad Cienką miałaby być - według powyższego - lokowana w 1447 r. przez Bolesława IV, księcia mazowieckiego. Nie jest to jednak data potwierdzona przez materiały źródłowe. Nie mniej przyjąć możemy z dużą dozą prawdobodobieństwa, że w tym właśnie roku Tłuszcz już istniał. Fakt jego późniejszej lokacji był przecież potwierdzeniem stanu istniejącego. Zważywszy na wspomnianą tradycję i publikację Stanisława Kielaka, można uznać obchodzenie rocznic powstania Tłuszcza w oparciu o rok 1447, za w pełni uprawnione.

1447 - pierwsza wiarygodna i najprawdopodobniej właściwa data lokacji Tłuszcza jako wsi książęcej potwierdzona przez materiał źródłowy i publikacje naukowe.

1635 - zbudowano (istniejący do dziś) pałac w Chrzęsnem dla Stefana Dobrogosta Grzybkowskiego, kasztelana lubelskiego, starosty warszawskiego i kamieńczykowskiego.

1801 - 11 maja urodził się w Tłuszczu Jan Czarnowski (zm. 16.09.1849), pierwszy znany z nazwiska znaminity tłuszczanin, powstaniec listopadowy w randze podporucznika.

1804 - urodził się drugi znany z imienia i nazwiska tłuszcański powstaniec listopadowy, Ignacy Piętka. W 1821 roku wstąpił do 2 kompanii artylerii, w stopniu podoficera skierowany do Zimowej Szkoły Artylerii. 18 grudnia 1830 r. awansowany do stopnia podporucznika. Za udział w powstaniu skazany zaocznie przez władze carskie na karę śmierci. 16 września 1834 roku car Mikołaj zamienił ten wyrok na wieczną banicję, a majątek Ignacego Piętki skonfiskowano. Nie są znane jego dalsze losy, data i miejsce śmierci.

1809 - 1815 - Tłuszcz wchodził w skład departamentu warszawskiego Księstwa Warszawskiego.

1812 i 1813 - przez tereny ziemi tłuszczańskiej armia francuska i wojsko polskie w drodze na Moskwę i w tragicznym, zimowym odwrocie.

1818 - Warszawa stała się metropolią kościelną, do niej też włączono parafie Postoliska i Klembów.

1815 - 1914 - Tłuszcz w Królestwie Polskim (zabór rosyjski).

1820 - w Chełmie Lubelskim w 1820 r. urodził się Leon Bokiewicz, późniejszy lekarz-społecznik, doktor nauk medycznych, pracujący w Jadowie. W 1872 roku wydał on cenną dla historii Tłuszcza i okolic książkę Opis powiatu radzymińskiego pod względem topograficzno-historycznym, statystycznym, higienicznym i lekarskim.

1827 - Tłuszcz liczył 31 domów i 126 mieszkańców.

1835 - pierwsze projekty, pióra Rosjanina Guriewa, połączenia kolejowego Warszawy z Petersburgiem.

1838 - projekt Murawiowa dotyczący połączenia linią kolejową Warszawy z Petersburgiem.

1843 - zbudowano drogę bitą Warszawa - Radzymin - Trojany - Wyszków - Białystok.

1849 - 16 września zmarł w Montpellier Jan Czarnowski, powstaniec listopadowy urodzony w Tłuszczu.

1851 - 3 grudnia ukazała się w „Kurierze Warszawskim” pierwsza informacja o zamiarach budowy kolei warszawsko-petersburskiej.

1853 - przerwanie budowy kolei warszawsko-petersburskiej ze względu na wybuch wojny krymskiej.

1859 - „Tygodnik Ilustrowany” poinformował, że na drodze żelaznej warszawsko-petersburskiej pracuje 15 tys. robotników. 26 maja, ze względu na złe nastroje wśród robotników, z Warszawy przysłano czterech kozaków do pilnowania porządku.

1859 - 24 sierpnia w Wólce Kozłowskiej urodził się Wacław Sieroszewski (zmarł 20 IV 1945 r.), pisarz. Tuż za przejazdem kolejowym w Tłuszczu, w kierunku Wólki Kozłowskiej zaczyna się ulica Wacława Sieroszewskiego. Przy niej znajduje się zespół szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych i olbrzymi campus.

1862 - 18 maja wyruszył z Warszawy przez Wołomin - Tłuszcz - Małkinię pierwszy pociąg na tej trasie. Jechali w nim udziałowcy, inżynierowie, główni wykonawcy, projektanci, a w ostatnich wagonach kupa przygodnej gawiedzi. Od tego dnia pociągi zaczęły kursować regularnie.

1863 - 24 stycznia (Powstanie Styczniowe - powstanie niespełnionych nadziei) rozpoczął się masowy sabotaż kolejarzy stacji Praga. Zawiadowca Ruciński wraz z kilkoma kolejarzami opanował pociąg jadący na wschód (przez Tłuszcz, Małkinię) i rozpoczęli niszczenie urządzeń trakcyjnych, sygnałowych i telegraficznych. Inni kolejarze ścinali słupy, wysadzali mosty i rozkręcali szyny. Obrabowano też kasy kolejowe w Tłuszczu, Łochowie i Małkini, a pieniądze przekazano powstańcom. Ruch pociągów na tym odcinku był unieruchomiony do wiosny tegoż roku.

1863 - 22 czerwca Rząd Narodowy (powstańczy) wydał dekret polecający zamknięcie ruchu kolejowego, jako chwilowo szkodliwego dla sprawy oswobodzenia ojczyzny (Rosjanie koleją przywozili do Królestwa wojsko i sprzęt wojenny).

1864 - ziemia dworska została rozparcelowana i powstała osada Tłuszcz.

1866 - urodził się Władysław Podkowiński (zmarł w 1895 r.), związany z dworem w Chrzęsnem i Mokrą Wsią (tu spędził wakacje i każde wolne chwile), malarz; współpracował z „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Wędrowcem” i „Kłosami”. W 1889 - 1890 w Paryżu zetknął się z impresjonizmem, którego nowatorskie formy malarskie przeniósł na grunt polski; malował pejzaże (Nowy Świat, Mokra Wieś - obydwa w 1892 r.) i kompozycje (Dzieci w ogrodzie - 1892), odznaczające się czystą, świetlistą barwą, często o śmiałych zestawieniach kolorystycznych, a także portrety; pod koniec życia zwrócił się ku symbolizmowi (Taniec szkieletów, Szał uniesień - obydwa w 1893). Szcególnie Szał uniesień (naga dziewczyna na pędzącym czarnym koniu) wzbudzał wówczas ogromne zdziwienie, a u niektórych nawet zgorszenie.

1867 - Tłuszcz w gminie Klembów i powiecie radzymińskim. Obszar dzisiejszej (w 2003 r.) gminy Tłuszcz podzielony był wówczas pomiędzy dwie ówczesne gminy: Klembów i Międzyleś.

1867 - Warszawa uzyskuje kolejowe połączenie z Moskwą. Oddana do użytku zostaje kolej nadwiślańska: Terespol - Mrozy - Warszawa, połaczona z trasą moskiewsko-brzeską.

1872 - ukazało się w Warszawie pomnikowe dzieło, książka, Opis powiatu radzymińskiego pod względem topograficzno-historycznym, statystycznym, higienicznym i lekarskim przez dra Leona Bokiewicza lekarza praktykującego w Jadowie, Członka Korespondenta Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego - praca uwieńczona nagrodą Towarzystwa z daru Dra Millhota.

1883 - 29 kwietnia urodził się w Tłuszczu Piotr Kupidłowski. W latach 1904 - 1917 był szewcem w Warszawie, należał do SDKPiL. W 1905 r. uczestniczył czynnie w rewolucji, skazany został na zesłanie do Astrachania. Później uczestniczył w rewolucji październikowej w Rosji (1917 r.). W 1919 r. powrócił do Polski. W latach 1944-1988 był zastępcą wójta i sołtysa w Tłuszczu. Zmarł w Brwinowie, gdzie mieszkał przez ostatnie lata życia.

1892 - Tłuszcz liczy 400 mieszkańców i ma szkołę początkową. Warszawianie wznieśli w tym czasie wiele domków letniskowych w osadzie Borki.

1893 - 1897 - dla celów transportu wojskowego zbudowano linie kolejowe: Łapy - Ostrołęka i Ostrołęka - Wyszków - Tłuszcz.

1893 - 2 maja urodził się Feliks Tarczyński, nauczyciel, komendant Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w Tłuszczu, której siedziba mieściła się w budynku PKP przy ul. Warszawskiej. Kierowana przez niego organizacja w listopadzie 1918 r. przeprowadziła śmiałą akcję rozbrajanie Niemców. Jednak Feliks Tarczyński znany jest w Tłuszczu z innego powodu. To on założył w 1918 r. w Postoliskach (później przeniósł ją do Tłuszcza) Spółdzielnię Rolniczo-Przemysłową „Rolnik” i był jej kierownikiem do 1943 r. (w tym też roku został roztrzelany przez Niemców). Jego życie i działalność upamiętnia tablica na biurowcu Gminnej Spółdzielni przy ulicy Tadeusza Kościuszki.

1896 - urodził się 9 maja (zm. 30 VI 1921) w Tłuszczu aktor, Wacław Górecki. W 1915 r. ukończył klasę dramatyczną przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym. W sezonie 1915/1916 występował w Teatrze Polskim, w 1920 r. w Teatrze Dramatycznym w Warszawie. Grał m.in. role Demetriusza w Śnie nocy letniej, Bukowskiego w Kaśce Kariatydzie, sekretarza w Dziadach.

1897 - upaństwowienie kolei warszawsko-petersburskiej.

1902 - urodziła się Zofia Michałowska (późniejsza Solarzowa), działaczka ruchu ludowego i kulturalno-oświatowego na wsi, patronka Szkoły Podstawowej w Miąsem (zm. 21 I 1988 r.}. Całe swoje dzieciństwo spędziła u przybranych rodziców, Władysława Feliksa Symanowicza i Marii z Młodzianowskich w majątku Miąse. Do szkół uczęszczała w Warszawie, Mińsku Mazowieckim i Zakopanem. W Sandomierzu otrzymała gruntowne przygotowanie pedagogiczne. Była wykładowcą uniwersytetów ludowych. Założyła przy SGGW Zespół „Promni”. Jej mąż, Ignacy Solarz do historii oświaty i wychowania wszedł jako twórca i założyciel na ziemiach polskich uniwersytetów ludowych.

1904 - zbudowano w Tłuszczu budynek na skład drewna, którym handlowano używając transportu kolejowego. Ów budynek to późniejszy dom ludowy, a obecnie sala widowiskowa Centrum Kultury.

1905 - powstała w Tłuszczu huta szkła „Tłuszcz”. Rok później jej właścicielem został znany z imienia i nazwisak tłuszczański Żyd Jakub, który przyjął polskie nazwisko Sawicki. Huta upadła w 1915 roku, wraz z wkroczeniem wojsk pruskich, które zajęły budynek huty na magazyn wojskowy.

1906 - 2 września w Miąsem, w majątku adwokata Tadeusza Gałeckiego utworzono tajną organizację Związek Młodej Polski Ludowej, w skład którego weszli jej założyciele, okoliczni chłopi i współpracująca z nimi inteligencja. Powołano także Towarzystwo Wydawnicze „Siewba”, wybrano jego zarząd, postanowiono wydawać dwutygodnik „Siewba”. W skład zarządu Towarzystwa Wydawniczego „Siewby” weszli: Jan Kielak (nominalny redaktor naczelny), Tadeusz Gałecki, Jan Sadowski. Siedzibą zarządu było mieszkanie Jana Kielaka w Chrzęsnem.

1906 - 3 października gubernator warszawski udzielił Janowi Kielakowi zezwolenia na wydawanie w języku polskim pisma „Siewba”. Henryk Syska po latach napisał: „Redaktorem ‘Siewby’ był wieśniak nie z przypadku ani z przebrania, ale oryginalny chłop od pługa - Jan Kielak”.

1906 - w Tłuszczu powstają pierwsze budynki kolejowe.

1906 - 3 listopada ukazał się w Tłuszczu pierwszy numer „Siewby” , pierwszego pisma chłopskiego na Mazowszu. „Tygodnik Warszawski” w tym czasie napisał: „... w radzymińskim powiecie wyrósł nam nowy, oryginalny, niezwykły kolega prasowy”.

1907 - na podatny grunt natrafiła w radzymińskim powiecie inicjatywa Kościoła katolickiego, z wiosny 1906 roku: utworzenie w całym Królestwie Parafialnych Związków Katolickich. Do ich zadań należało zakładanie parafialnych bibliotek i czytelni oraz szkół ludowych z polskim językiem wykładowym. W powiecie radzymińskim pierwsze biblioteki powstały w 1907 roku w Niegowie, Klembowie, Poświętnem, Sulejowie, Radzyminie i Tłuszczu. A zatem, jak z tego wynika, pierwsza biblioteka publiczna, a więc dostępna dla wszystkich, powstała w Tłuszczu w 1907 roku.

1908 - huta „Tłuszcz” zatrudnia od 98 do 150 pracowników.

1908 - 16 maja ukazał się 58 (ostatni) numer „Siewby”.

1908 - 16 maja władze rosyjskie wydały zakaz wydawania „Siewby”.

1908 - 27 czerwca zmarł inż. Jan Piliński - Adamowicz, sybirak, potomek powstańca 1830 r. Faktyczny redaktor „Siewby” - pierwszego pisma chłopskiego na Mazowszu. Nominalnym i odpowiedzialnym redaktorem był Jan Kielak.

1910 - powstaje w Tłuszczu między obecnymi ulicami Wąską i Kopernika dom modlitw wyznawców mojżeszowych, a dwa lata później gmina żydowska, oddzielona od gminy radzymińskiej. Pierwszym rabinem zostaje chasydzki rabin Józej Brückman podlegający cadykowi z Góry Kalwarii. Brückman był rabinem do 1939 roku.

1912 - w Tłuszczu wybudowano murowaną wieżę ciśnień w stylu ruskobizantyjskim. Dotkliwie zniszczona podczas działan wojennych w 1915 roku, została odrestaurowana w roku 1921 i utraciła swój pierwotny styl architektoniczny.

1916 – Tłuszcz stał się gminą. Do 1916 r. należał do gminy Klembów. Dopiero w czasie okupacji niemieckiej otrzymał prawa gminy. Urząd gminy od 1916 do 1930 r. mieścił się w domu p. Szałkowskiej przy ul. Warszawskiej. W latach 1930 – 1936 w domu p. Rajcherta (ul. Warszawska). W 1936 r. przeniesiono go na Kolmanówkę do domu p. Konieczyńskiego. Wójtami przed II wojną światową byli: Stanisław Kielak (Chrzęsne); Józef Miąskiewicz (Tłuszcz); Walenty Murawiecki (Rysie); Franciszek Sobczak (Łysobyki); Bronisław Keller (Tłuszcz); Aleksander Kielak (Postoliska) i Jan Marszał (Stryjki). Sekretarzem gminy w latach 1922 – 1938 był Stefan Zaborowski. Długoletnim urzędnikiem gminnym był Władysław Zaborowski.

1916 – w Tłuszczu powstała Straż Ogniowa Ochotnicza.

[edytuj] Transport

Znaczący węzeł kolejowy. W drugiej połowie XX w. duża część mieszkańców miasta była zatrudniona w branży kolejowej. Obecnie kolej jako źródło utrzymania odgrywa coraz mniejszą rolę ze względu na postępujacą redukcję połaczeń.

Linie kolejowe łączą Tłuszcz z innymi miastami:

Tłuszcz - Małkinia Górna - Białystok,
Tłuszcz - Wołomin - Warszawa Wschodnia/Warszawa Wileńska,
Tłuszcz - Wyszków - Ostrołęka,
Tłuszcz - Radzymin - Legionowo/Zegrze (połączenie pasażerskie - szynobus, ruch towarowy).
Tłuszcz - Mińsk Mazowiecki - Pilawa (ruch towarowy)

Tłuszcz przecina droga wojewódzka nr 634 z Warszawy do Jadowa.

[edytuj] Bibliografia

Robert Szydlik, Wincenty Szydlik, Krzysztof Nowak, Tłuszcz. Studia z dziejów, Tłuszcz 2003.
Robert Szydlik, Wincenty Szydlik, Tłuszcz. Studia i szkice z dziejów, Tłuszcz 2004.