Portugalskie imperium kolonialne

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Największy zasięg terytorialny Portugalii w XVI wieku.

Portugalia była pierwszym na świecie państwem prowadzącym politykę kolonialną (od 1415) i ostatnim, które ją zakończyło (1999). Wraz z zakończeniem rekonkwisty w prowincjach Algarve i Alentejo, kraj ten kontynuował ekspansję chrześcijaństwa poprzez eksplorację wybrzeży Afryki. W połowie XVI wieku to niewielkie królestwo było niekwestionowanym liderem globalnego handlu.

[edytuj] Początki

Ustanowienie pokoju z Kastylią w 1411 rozpoczęło długi okres wyjątkowo korzystnej sytuacji międzynarodowej. Południową część Półwyspu Iberyjskiego wciąż zajmował Emirat Grenady, skutecznie blokujący zapędy kolonialne najgroźniejszego konkurenta Portugalii. Ekspansję terytorialną kraju zapoczątkowało zdobycie Ceuty w 1415 i odkrycie bezludnych wysp Madery (1418) i Azorów (1432). Przyczyną takiej polityki był min. wysoki przyrost naturalny i brak alternatywnych możliwości rozwoju. Założona około 1416 roku we wsi Sagres Szkoła morska Henryka Żeglarza to pierwsza tego typu placówka na świecie, która przyciągnęła wybitnych uczonych z prestiżowych studia generali. Pobliski Przylądek św. Wincentego był wówczas uważany za koniec znanego Europejczykom świata. Finansowane min. z kasy zakonnej Templariuszy (którego Henryk był wielkim mistrzem) wyprawy miały na celu eksplorację zachodnich wybrzeży dzisiejszego Maroka i Mauretanii. Liczono na pokaźne zyski z handlu niewolnikami, kością słoniową i pieprzem. W tym samym czasie Madera i Azory, jako posiadłości portugalskie, zostały zaludnione skazańcami, którzy zapoczątkowali tam uprawę roli.

[edytuj] Przełom

Kościół w Starym Goa (Velha Goa), kolonii portugalskiej w Indiach, założonej w 1510 roku. Nauczający tam XVI-wieczny jezuita Św. Franciszek Ksawery doprowadził podobno w ciągu swojego życia do 30 tys. udanych nawróceń.

Wielu żeglarzy (min. Diogo Cão i Dinis Dias) poświęciło się badaniom wybrzeży Afryki. W 1446 roku drugi z nich dotarł do Wysp Zielonego Przylądka, które mianował portugalską kolonią. W latach 1484-85 mało wówczas znany Krzysztof Kolumb kilkakrotnie pisał do ówczesnego króla, Jana II. Po konsultacji z grupą doradców (Junta dos Mathemáticos) monarcha odrzucił jednak na początku 1485 roku propozycję zorganizowania wyprawy z Europy przez Ocean Atlantycki na zachód do Indii. Kontynuoano zamiar opłynięcia Czarnego Lądu. W 1488 roku silny sztorm zepchnął karawele Bartolomeu Diasa do wybrzeży dzisiejszego RPA. Odkryty skrawek lądu nazwano Przylądkiem Burz. Żeglarz chciał płynąć dalej, jednak bunt załogi zmusił go do powrotu, cypel przemianowano zaś wkrótce na Przylądek Dobrej Nadziei (Cabo da Boa Esperança).

Najdalej idącym skutkiem królewskiej polityki była słynna wyprawa Vasco da Gamy z lat 1497-99, który korzystając z utartych przez swoich poprzedników szlaków dotarł drogą morską do hinduskiego portu Kalikat. Mało znany jest polski epizod tej przełomowej dla Europy ekspedycji w osobie przybranego syna Vasco i ulubieńca późniejszego króla Manuela I, niejakiego Gaspara da Gamy - poznańskiego Żyda w służbie Portugalii ^[1]. Niewielki ładunek pieprzu, przywieziony z tej wyprawy pozwolił na wybudowanie w lizbońskiej dzielnicy Belém (dosł. Betlejem) okazałego Klasztoru Hieronimitów. Ekspedycja Vasco da Gamy zaprzeczyła również jednoznacznie teoriom niektórych średniowiecznych uczonych, wg których Afryka w ogóle nie posiadała południowego przylądka i łączyła się z ziemią zwaną Terra Incognita.

[edytuj] Złoty wiek

Za panowania Manuela I Szczęśliwego (1495-1521) potęga portugalska sięgnęła zenitu. Udział tego państwa w zyskach z handlu światowego wynosił w tym czasie ok. 20%. Monarcha planował nawet zjednoczenie Półwyspu Iberyjskiego pod berłem dynastii Aviz. Na mocy zawartego w Tordesillas (1494) traktatu pokojowego z Kastylią, który kończył toczące się od lat spory terytorialne między mocarstwami, Portugalia otrzymała szeroką strefę wpływów, rozciągającą się od południka oddalonego o 370 mil na zachód od Wysp Zielonego Przylądka. Mimo nasilających sie z czasem protestów innych państw ^[2], w posiadaniu Lizbony znalazły się lepiej wówczas znane tereny Afryki, Indii (zwanych od tego czasu Indiami Portugalskimi), Dalekiego Wschodu a także nie odkryta jeszcze Brazylia, do której przypadkowo dotarła w 1500 roku ekspedycja handlowa Pedro Alvaresa Cabral i Gaspara da Gamy. 13 okrętów z 1200 marynarzami na pokładzie miało za zadanie założyć sieć faktorii kupieckich na wybrzeżu dzisiejszego stanu Kerala, wiatry i prądy morskie pokrzyżowały jednak te plany. Ponieważ Gaspar był przewodnikiem flotylli Cabrala, niektórzy historycy uważają go za współodkrywcę jedynej portugalskiej kolonii w Ameryce Południowej ^[3].

Królewski monopol na handel pieprzem i innymi hinduskimi przyprawami zapewnił monarchii olbrzymi dochód, widoczny w bogactwie architektonicznym współczesnych budowli, wśród których wyróżnić można siedzibę Zakonu Chrystusowego w Tomar oraz strzegącą wejścia do lizbońskiego portu Torre de Belém. Obfitujący w szczegóły i delikatnie orientalizujący styl, jaki reprezentowały wymienione budowle nazwany został od imienia władcy manuelińskim. W 1522 roku ekspedycja żeglarza portugalskiego w służbie Hiszpanii, Ferdynanda Magellana opłynęła po raz pierwszy w historii kulę ziemską. Sam kapitan nie doczekał końca podróży - zginął w czasie walk z tubylcami na Filipinach. Z innych znanych portugalskich odkrywców tego okresu wymienić należy Francisco de Almeidę, Alfonsa de Albuquerque, Luísa Vaz de Torres, oraz Gaspara Corte-Real.

[edytuj] Schyłek

Monumentalny Pomnik Odkrywców (Padrão dos Descobrimentos) w Lizbonie.

Pomimo silnej pozycji międzynarodowej, niewielka Portugalia nie posiadała realnej siły ludzkiej (niecałe 1,5 miliona mieszkańców pod koniec XV stulecia), zdolnej administrować ogromnymi połaciami odkrytych terenów. W wyniku tego administratorzy kolonii ograniczali się najczęściej do stawiania fortów w strategicznych na monarchii miejscach (np. Ormuz, Malakka), które pełniły również funkcję więzień dla niewolników. Brazylia została skolonizowana dopiero w XVIII wieku, kiedy w dzisiejszym stanie Minas Gerais odkryto pokaźne złoża złota, srebra i diamentów, zaś wybrzeża afrykańskie pozostały praktycznie niezamieszkane do początku XIX stulecia, gdy większość posiadłości została już dawno odbita przez inne imperia kolonialne. Główną przeszkodą w rozwoju kraju była jednak paradoksalnie monarchia, która poprzez praktyki monopolistyczne uniemożliwiała rozwój przedsiębiorczości. Krytyczna w skutkach okazała się decyzja o wydaleniu Żydów, podjęta już w 1496 roku. Kraj cierpiał na niedobór fachowców finansowych. Od 1531 roku powrócono Inkwizycję. Sytuację pogorszyła utrata suwerenności na rzecz Hiszpanii w 1580, po wygaśnięciu rodzimej dynastii Aviz. Aż do 1640 bezpośredni wpływ na całość portugalskiej polityki mieli Habsburgowie. Filip II nie liczył się z interesami podporządkowanego królestwa, które straciło w tym czasie sporą część swoich zamorskich posiadłości na rzecz Niderlandów (inwazja na brazylijski stan Pernambuco w 1630; utrata Indonezji) i Francji (min. fort Coligny, założony w 1555 w okolicach dzisiejszego Rio de Janeiro, aneksja Złotego Wybrzeża).

[edytuj] Lista kolonii

Sfera armilarna, symbol epoki wielkich odkryć geograficznych. Jej przedstawienie widnieje w godle i na fladze Portugalii.

Afryka Północna
- Aguz (1506-25)
- Alcácer-Ceguer (1458-1550)
- Arzila (1471-1550; 1577-89)
- Azamor (1513-1541)
- Ceuta (1415-1640)
- Mazagão (El Jadida; 1485-1550; 1506-1769)
- Mogador (Essaouira; 1506-25)
- Safim (1488-1541)
- Santa Cruz do Cabo de Gué (Agadir; 1505-1769)
- Tanger (1471; odbity przez Brytyjczyków w 1662)

Afryka Subsaharyjska
- Akra (1557-78)
- Angola (kolonia 1575-1951; prowincja zamorska 1951-71; państwo zależne 1971-75; uzyskała niepodległość w 1975)
- Annobón (1474-1778)
- Arguim (faktoria od 1455; zajęta przez Holendrów w 1633).
- Elmina (São Jorge da Mina; 1482-1637)
- Fernando Pó (1478-1778)
- Fort Św. Jana Chrzciciela (podporządkowany Brazylii 1721-30; podporządkowany Wyspom Św. Tomasza i Książęca 1865-69; przyłączony do Daomé w 1961)
- Gwinea Portugalska (w tym Bissau i Cacheu; 1879-1974)
- Kabinda (Kongo Portugalskie; 1885-1975)
- Malindi (1500-1630)
- Maskareny (1498-1540)
- Mombasa (1593-1698; 1728-29)
- Mozambik (Portugalska Afryka Wschodnia; 1501-1975)
- Quíloa (Kilwa; 1502-1661)
- São João Baptista de Ajudá (1680-1961)
- Sokotra (1506-11)
- Jezioro Tanganika (posiadłości na wybrzeżu; 1500-1630)
- Tristan da Cunha (1506-1815)
- Wyspa Św. Heleny (1502-91)
- Wyspy Św. Tomasza i Książęca (w tym Wyspa Św. Tomasza i Książęca; kolonia królewska 1470-1951; prowincja zamorska 1951-71; administracja miejscowych 1971-75; niepodległe od 1978)
- Wyspa Św. Wawrzyńca (port. Ilha de São Lourenço; obecnie Madagaskar; 1498-1540)
- Wyspy Zielonego Przylądka (Cape Verde; 1642-1975)
- Zanzibar (1503; do Omanu od 1698)
- Złote Wybrzeże (1482-1642)
- Ziguinchor (1645-1888)

Bliski Wschód
- Bahrajn (1521-1602)
- Gamru (Bandar Abbas; 1506-1615)
- Ormuz (1515-1622)
- Maskat (do wicekrólestwa Goa; 1500-1690)

Indie Portugalskie
- Baçaim (1535-1739)
- Bombaj (1534-1661; nazwa miasta pochodzi od port. bom bahia, co znaczy dosłownie "dobra zatoka")
- Cambay i Kannanur (1502-1663)
- Cejlon (1518-1658)
- Chaul (1521-1740)
- Ćittagong (1528-1666)
- Dadra i Nagarhaweli (1779-1954)
- Daman i Diu (1559-1962)
- Goa (1510-1962)
- Hugli-Chuchura (1579-1632)
- Kalikut (strategiczna twierdza; 1512-25)
- Koczin (1500–1663)
- Kodungallur (1536-1662)
- Kollam (1502-1661)
- Lakszadiwy (1498-1545)
- Malediwy (1518-21; 1558-73)
- Machilipatnam (1598-1610)
- Mangalur (1568-1659)
- Nagapattinam (1507-1657)
- Pulikat (1518-1619)
- São Tomé de Meliapore (1523-1662; 1687-1749)
- Surat (1540-1612)
- Thoothukudi (1548-1658)
- Wyspa Salsette (1534-1601)

Daleki Wschód i Archipelag Malajski
- Bante (wiek XVI-XVIII)
- Coloane (prowincja zamorska Makao; 1864-1999)
- Flores (wiek XVI-XIX)
- Makao (kolonizacja 1553-1557; terytorium nadzwyczajne wicekrólestwa Goa 1557-1844; prowincja zamorska 1844-1975; terytorium chińskie pod rządami portugalskimi od 1975; zwrócone Chinom jako region administracji specjalnej w 1999)
- Makasar (1512-1665)
- Malakka (1511-1641)
- Moluki (znane jako Wyspy Korzenne; w tym Amboina, Ternate i Tidore; 1512-1650)
- Nagasaki (1571-1639)
- Taipa (prowincja zamorska Makao; 1851-1999)
- Timor Wschodni (kolonia Indii Portugalskich 1642-1844; prowincja zamorska Makao 1844-96; kolonia niezależna 1896-1951; prowincja zamorska Makao 1951-75; wcielona do Indonezji w 1975; uznana przez ONZ jako terytorium portugalskie; administrowana przez Narody Zjednoczone od 1999 do momentu uzyskania niepodległości w 2002)
- Wyspy Banda (1512-1621)
- Wyspy Lapa i Montanha (prowincja zamorska Makao; 1938-41)
- Wyspa Zielona (prowincja zamorska Makao; 1890-1999)

Ameryka Południowa
- Brazylia (pierwotnie znana jako wyspa Vera Cruz; nazwana przez Cabrala Ziemią Świętego Krzyża; kolonia 1530-1714; wicekrólestwo 1714-1815; zjednoczona z Portugalią 1815-22; niepodległa od 1822)
- Górne Peru (1822)
- Gujana Francuska (1809-17)
- Nova Colônia do Sacramento (1680-1777)
- Urugwaj (Cisplatina; 1808-22)

Północny Atlantyk
- Azory (kolonia 1427-1766; kapitania generalna 1766-1831; dystrykt zamorski 1831-1979; region autonomiczny Portugalii od 1979)
- Madera (kolonia 1418-1580; kolonia królewska 1580-1834; dystrykt zamorski 1834-1978; region autonomiczny od 1978)

[edytuj] Przypisy

↑ "Gdy załoga Vasco da Gamy szykowała się już do powrotu, na jej okręcie flagowym, manewrujacym w pobliżu półwyspu Angediva zjawił się jakiś człowiek, który dobrze mówił po wenecku. Ubrany był w płótno, miał piękny turban na głowie, miecz u pasa. Zaledwie wyskoczył na ląd, uściskał serdecznie komendanta i kapitanów, opowiedział nam, że jest chrześcijaninem z Zachodu i we wczesnej młodości przybył do tego kraju. Obecnie znajduje się w służbie u pewnego szlachcica mauretańskiego (...). Zatem zaczął opowiadać początek swojego życia. Mówią, że w roku 1450 król polski kazał ogłosić w całym swym królestwie, aby wszyscy Żydzi, którzy się tam znajdowali, stali się chrześcijanami w ciągu 30 dni, albo żeby wyjechali z jego królestwa, a po upływie tego terminu ci, którzy się tam znajdą, zostaną spaleni. To było przyczyną, że większa część Żydów wyjechała z tego królestwa do różnych ludów, a wraz z nimi wyjechali jego ojciec i matka, którzy mieszkali w pewnym mieście Posna. Przybyli oni do Jerozolimy, a stamtąd pojechali do Aleksandrii, gdzie on się urodził" - kronika João de Barros.
↑ "Słońce świeci dla mnie tak samo jak dla innych. Pokażcie mi testament Adama, czy jest w nim klauzula wyłączająca mnie z podziału świata?" - słowa przypisywane Franciszkowi I, królowi Francji.
↑ "Bez Żydka z Poznania do Indji krążącego a chrztem Gaspard da Gama zwanego, Vasco da Gama 1498 i Kabral 1500 nie mieliby tego powodzenia w swych wyprawach, jakie on im zjednał" - Joachim Lelewel.