Klinker (klank)
|
||||||||||||||||||
| Klinkerdriehoek met aanklikbare klinkers | ||||||||||||||||||
Klinkers zijn klanken waarbij de lucht ongehinderd door de mond naar buiten komt, dus zonder op de voorgrond tredende ruis-, knal- of plopgeluiden. De letters a, e, i, o, u en ij worden eveneens klinkers genoemd, maar de klank van die letters hangt af van de letters die eromheen staan. Om verwarring te voorkomen zullen we in de rest van dit artikel steeds waar 'klinker' staat de klank bedoelen.
Klinkers vormen in de meeste talen (inclusief het Nederlands) het hart van elke lettergreep, meestal omgeven door een of meer medeklinkers. Anders gezegd: klinkers zijn altijd syllabisch, dat wil zeggen dat ze zelfstandig (of voorzien van een zogenaamde onset en/of coda van consonantische fonemen) een lettergreep kunnen vormen.
De verzameling klinkers in het Nederlands is sterk afhankelijk van het dialect. Wannneer we het hebben over 'de' Nederlandse klinkers dan bedoelen we gemakshalve die van het Standaardnederlands.
Inhoud |
[bewerk] Kort en lang
In het Standaardnederlands komen 9 enkelvoudige klinkers voor, waarvan 5 in verschillende lengtes. Daarnaast zijn er nog minstens 12 tweeklanken. De lange enkelvoudige klinkers komen voor in lettergrepen die eindigen op de letter R: beur is lang, uk is kort; boer is lang, hoek is kort. De enige uitzondering op die regel is de (lange) aa zoals in baak.
In de volgende tabel staan de enkelvoudige Nederlandse klinkers, elk gevangen in een lettergreep:
| kort enkv.: | uk | ziek | hik | hek | hak | hok | hoek | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| lang enkv.: | beur | buur | bier | beer | baak | boor | boer |
De belangrijkste tweeklanken, allemaal lang, vinden we in de volgende woorden:
| lang twkl.: | leus | luw | hieuw | lees | leeuw | luis | lijst | vlaai | lauw | looi | loos | loei |
|---|
Het blijkt dat niet alle tweeklanken met twee klinkerletters worden geschreven (zie 'luw') en ook dat niet alle enkelvoudige klinkers met een of twee van dezelfde letters worden geschreven (zie 'ziek').
[bewerk] Vrij en gedekt
Men kan de Nederlandse klinkers onderverdelen in vijf gedekte klinkers, zeven vrije klinkers, de zogenoemde toonloze /e/ (van de) en drie tweeklanken. Verder komen vier gedekte klinkers ook voor als neusklinker (in aan het Frans ontleende woorden) en zijn er nog zeven onechte tweeklanken.
[bewerk] Gedekte klinkers
Er zijn vijf gedekte klinkers: de /a/ van bal, de /e/ van bel, de /i/ van bil, de /o/ van bol en de /u/ van bul. De gedekte klinkers worden ook wel korte klinkers genoemd, maar deze benaming kan verwarring scheppen omdat bijvoorbeeld de /e/ van bel en de /o/ van bol ook verlengd voorkomen in onder andere blèren en roze. Met de benaming gedekte klinkers is bedoeld dat deze klinkers gevolgd (gedekt) worden door een medeklinker in dezelfde lettergreep. De gedekte klinkers komen namelijk vrijwel alleen in gesloten lettergrepen voor, dat wil zeggen in lettergrepen die eindigen op een medeklinker: kar, bed, bik, bom, hun. Alleen in tussenwerpsels zoals hè staat een gedekte klinker in een open lettergreep.
de vijf gedekte klinkers:
| /A/ | /E/ | /I/ | /O/ | /U/ |
| bal | bel | bil | bol | bul |
De gedekte klinkers /a/, /e/, /o/ en /u/ komen in aan het Frans ontleende woorden ook voor als neusklinkers: /ã/, /ẽ/, /õ/ en /ũ/.
de vier Franse neusklinkers:
| /ã/ | /ẽ/ | /õ/ | /ũ/ |
| elan | timbre | plafond | parfum |
[bewerk] Vrije klinkers
Er zijn zeven vrije klinkers: de /aa/ van raak, de /ee/ van reek, de /ie/ van riek, de /oo/ van rook, de /uu/ van Ruud, de /eu/ van reuk en de /oe/ van roek. De vrije klinkers worden ook wel lange klinkers genoemd, maar ook deze benaming kan verwarring scheppen omdat het verschil in lengte met de gedekte klinkers vaak niet groot is en omdat de lange klinkers zelf nog verlengd worden voor de /r/. Vergelijk raak en raar, roek en roer. Met de benaming vrije klinkers is bedoeld dat ze vrij kunnen voorkomen, dat wil zeggen niet alleen in gesloten lettergrepen zoals koek en keus, maar ook in open lettergrepen zoals koe en keu.
de zeven vrije klinkers:
| /a/ | /e/ | /i/ | /o/ | /y/ | /ö/ | /u/ |
| raak | reek | riek | rook | Ruud | reuk | roek |
[bewerk] De sjwa
De dertiende klinker is de sjwa, ook wel doffe, toonloze of stomme /e/ genoemd, zoals we die horen in de tweede lettergreep van leren.
[bewerk] Tweeklanken
Er zijn drie zuivere tweeklanken: de /ei/ van geit of tijd, de /ui/ van guit en de /ou/ van goud of gauw. Bij zuivere tweeklanken gaat het niet om een combinatie maar om een vermenging van klinkers. De twee klinkers zijn niet apart hoorbaar.
de drie zuivere tweeklanken:
| /ei/ | /^y/ | /&u/ |
| geit | guit | goud |
[bewerk] Onechte tweeklanken
Het Nederlands kent verder nog zeven onechte tweeklanken. Bij onechte tweeklanken gaat het niet om een vermenging maar om een combinatie van klinkers. De klinkers blijven apart hoorbaar. Vijf combinaties eindigen op een /ie/ of /j/ en twee op een /oe/ of /w/.
de zeven onechte tweeklanken
| /&i/ | /Oi/ | /ai/ | /oi/ | /ui/ | /eu/ | /iu/ |
| ai! | hoi | haai | hooi | foei | meeuw | nieuw |
De tweeklanken /eu/ en /iu/ worden altijd gespeld met een w erachter.
[bewerk] Enkelvoudig versus samengesteld
Een andere manier om klinkers te rangschikken, is door uit te gaan van enkelvoudige en samengestelde klinkers. Enkelvoudige klinkers veranderen in de tijd niet van klank en kunnen dus even goed kort of lang worden uitgesproken; samengestelde klinkers (tweeklanken) vormen in de tijd een klankverloop. In het onderstaande diagram staan links de enkelvoudige klinkers en rechts de samengestelde.
Het valt op dat van de enkelvoudige klinkers er vier met twee letters worden geschreven: dit zijn allen 'lange' klinkers. De klinkers die met één letter worden geschreven klinken meestal kort, maar kennen ook een lange variant voorafgaand aan de letter R, die dan anders wordt geschreven:
Voorbeelden van lange varianten van korte enkelvoudige klinkers:
| i | e | o | u |
| beer | blèr | door | deur |
De samengestelde klinkers worden meestal met twee of meer letters geschreven, maar sinds een spellingswijziging halverwege de 20e eeuw worden dubbele letters uit open lettergrepen vereenvoudigd tot een enkele letter. De uitspraak van (bijvoorbeeld) de letter o is daardoor in het woord zon geheel anders dan in het woord zonen. Kampioen dubbelzinnigheid is wel de letter e: in het woord levensles is de uitspraak in elke lettergreep anders, en in feite zijn er vier uitspraken mogelijk:
De vier klanken van de alleenstaande e:
| leven | leven | les | beren |
| i-ie | u | è | i |
