Heks (persoon)
Een heks is een persoon, meestal een vrouw (inzonderheid een wijze vrouw), aan wie door sommigen bovennatuurlijke krachten worden toegedicht (zogenaamde hekserij), waarvoor zij hetzij geprezen hetzij verguisd werd. Vaak ging hun macht gepaard met zeer uitgebreide praktische en theoretische kennis van kruiden.
Inhoud |
[bewerk] De heks in het volksgeloof
In de primitieve menselijke samenleving voelde de mens zich slechts veilig in zijn woonst, samen met de anderen. De daar rond liggende onontgonnen en onoverwonnen natuur was hem vijandig. Aan de andere kant was de natuur ook de voeder van de mens, en bracht deze hem genezende planten, kruiden e.d. In de volkse fantasie was de natuur bevolkt met duistere en lichte wezens, werden levenloze dingen levend, hadden dieren zielen. Het geloof in geesten, demonen, spookdieren en tovenaars komt, vaak met grote overeenkomsten, over de ganse wereld voor. Vroeger werd deze gelijkenissen toegeschreven aan onderlinge beïnvloeding. Thans neemt men echter aan dat dit universele geloof voortvloeit uit de diepgewortelde angst van de mens voor het duister en de ongekende natuur.
Het heksengeloof is zeer oud. Aan een heks worden drie gaven toegeschreven in het volksgeloof: 1. magische kracht 2. mogelijkheid om zich in een dier of een ander levend wezen te veranderen 3. mogelijkheid om zich snel te verplaatsen
Onder "magie" verstaan we de mogelijkheid om een bepaald eindresultaat te bereiken met daartoe niet -geëigende middelen. Een hoestsiroop is bijvoorbeeld een geëigend middel ter bestrijding van een prikkelende hoest, een toverspreuk is in dat geval een niet-geëigend middel. Magische gebruiken dienen dus ook niet altijd kwaadaardige doeleinden. Bepaalde christelijke rituelen zou men trouwens gerust als magische gebruiken kunnen omschrijven. We onderscheiden goedbedoelde en kwaadwillende magie. Vaak wordt hierbij gedacht aan "witte" en "zwarte" magie, dit komt voort uit de opvatting dat magie antichristelijk zou zijn en dus uit het duister voortkomt.
Het is een beetje onduidelijk in hoeverre de georganiseerde heksenvervolging een reactie was op een opleving van Keltisch of voorchristelijk georiënteerd volksgeloof. In de late Middeleeuwen bestonden hiervan nog talloze restanten in de gebruiken en geloofswereld van de boerenbevolking. De kerk was daar natuurlijk niet blij mee en schoof alles af op Satan die hun wilde vernietigen.
Reeds in de Middeleeuwen zijn er gevallen waarbij mensen worden veroordeeld op beschuldiging van zwarte magie. Een misoogst, dood bij dier of mens, waren vaak aanleiding tot het zoeken van een zondebok. Vaak bleef de straf beperkt tot verbanning of een geldboete.
De zwaarste Heksenvervolgingen vonden in de Dertigjarige oorlog plaats aan de oevers van de Main. In het zwaar door oorlogen, epidemieën en plunderingen geteisterde Duitsland ( de bevolking werd gehalveerd ) keerde de machteloze bevolking zich in een hysterische vervolging tegen oude vrouwen, buitenstaanders en uiteindelijk vooral tegen zichzelf. Men negeerde de politieke krachten die Duitsland verscheurden en verwoesten en zocht een uitweg voor de frustratie door een oude vrouw ervan te beschuldigen dat zij ervoor verantwoordelijk zou zijn dat een geit geen melk meer gaf. Uiteindelijk werden in de " Hel aan de Main" vele duizenden mensen onschuldig als heks in vooral Bamberg en Würzburg verbrand. Modern onderzoek laat zien dat sommigen hun concurrenten en mede-erfgenamen van hekserij beschuldigden om daar zelf beter van te worden. De heksenjagers waren altijd succesvol en wisten zich steeds bevestigd. Iedereen die als heks werd aangebracht bekende immers onder de martelingen? En brachten de gemartelde heksen niet steeds weer nieuwe heksen aan die zelf ook bekenden? Het ontkennen van het bestaan van hekserij maakte de scepticus zelf ook weer verdacht zodat niemand kritiek durfde te geven op de heksenwaan. Voor de middeleeuwer stond het als een paal boven water dat er mensen waren die door de lucht konden vliegen, zich in een dier konden veranderen en bedreven waren in het "Maleficium" d.i. "de Kwade Hand" oftewel (zwarte) magie en toverij.
Het heksengeloof blijft in deze vorm tot in onze tijd voortleven.
[bewerk] Het vliegen van de heksen
Modern onderzoek toont aan dat het op de huid smeren van de zogenaamde heksenzalf bij een mens de illusie wekt dat hij gloeiend heet wordt en door de lucht vliegt. Deze zinsbegoocheling, in feite de uitwerking van een psychotroop gif, kan uitgelegd worden als de bron van de legenden over " vliegende" heksen. Een andere en logischer verklaring voor het "vliegen op de bezem" (de heksenrit) kan gevonden worden in het van ouds af aan vruchtbaarheidsritueel dat uitgevoerd werd door met een bezem tussen je benen rond het (graan)veld te lopen (paganisme).
Overigens sluit geen van beide verklaringen de derde volledig uit. Levitatie is een algemeen verbreid bovennatuurlijk verschijnsel, waarvoor doorgaans enkel getuigenissen geldig zijn, al worden die voornamelijk in religieuze context gesitueerd, in onze cultuur dan vooral bij christelijke Heiligen. Marco Polo getuigt ook reeds van dit verschijnsel onder Boeddhistische Lama's. Uiteraard kan, zolang het fenomeen niet daadwerkelijk wetenschappelijk kan worden onderzocht, het niet worden bevestigd of ontkend, en enkel maar geloof of ongeloof aan de getuigenissen worden gehecht.
[bewerk] Heksenvervolging in de Nieuwe Tijd
[bewerk] Middeleeuwen en de rol van de kerk
In het Europa van de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd gaven de Christelijke theologen dit duister in handen van de Duivel. Satan, de Antichrist, was de grote vijand van de Kerk. Goed en Kwaad, Licht en Duister voerden een eeuwige strijd. Het nog vrij onschuldige volksgeloof in heksen en demonen werd nu pas echt gevaarlijk: heksen werden duivelaanbidders, waternekkers werden waterduivels, spookdieren werden duivels in dierengedaante.
De Kerk sataniseerde toverij d.w.z. zij bracht het in verband met de duivel. Tot lang in onze eeuw kregen onze catechisten dat nog te leren in de "Mechelse Catechismus": "Tooverij is met de hulp des duivels iets wonderbaars uitwerken." En het eerste gebod verbood "alle afgoderij, superstitie, tooverij, heiligschennis, ketterij en alle ongelovigheid, wanhoop en haat tegen God." Heksen werden door de Kerk afgeschilderd als duivelaanbidders met als gekend gevolg: de heksenvervolging. Het is een misverstand te geloven dat de grote heksenvervolgingen zich in de Middeleeuwen afspeelden.
Weliswaar was het geloof in hekserij veel ouder, maar tot dan toe werd de schuldige niet ter dood gebracht, zoals dat in de tijd van de grote heksenvervolging, namelijk de zestiende- en zeventiende eeuw, wel de geëiste straf was. Ook golden voor heksen in die tijd de normale procesregels. Heksenprocessen waren een uitvloeisel en een opvolger van de ketterprocessen die plaatsvonden tijdens de reformatie. Zij waren opvallend tegen vooral vrouwen gericht, zeker indien deze het bewijs van een kennis en kunde leverden, welke van oudsher door vrouwen werd overgeleverd en die vaak teruggaat tot oude cultussen rond de Moedergodin. Patriarchaal gerichte religies zoals het Christendom hadden eeuwen lang gepoogd deze hardnekkige cultussen in te bedden in de eigen visie en traditie (in de vorm van bijvoorbeeld de Mariacultus). En als er nog steeds vrouwen in de samenleving op eigen houtje bleken door te gaan met praktijken die vaak de mensen genazen, zoals ze met hun kruidenkennis vanouds hadden gedaan, dan werden die met ijver verketterd en met de vinger gewezen. Zij betekenden immers een potentiële ondergraving van de macht van (mannelijke) priesters en die werden daarin gaarne bijgetreden door de (mannelijke) aantredende wetenschappers.
[bewerk] Renaissance
Opvallend genoeg was het tijdens de Renaissance dat mensen die voor een heks werden aantezien ook werden terechtgesteld. In Nederland is een aandenken uit die tijd de Heksenwaag in Oudewater, tegenwoordig ingericht als museum. In deze waag, waar op marktdagen gewone handelsgoederen werden gewogen, kon ook iemand die van hekserij verdacht werd gewogen worden. Als de waag een gewicht aangaf dat volgens haar lichaamsbouw te verwachten viel, werd een certificaat uitgereikt wat de eigenaar vervolgens vrijwaarde van verdere beschuldigingen. De waag in Oudewater was als een van de weinigen niet behandeld zodat hij op nul bleef steken, terwijl op andere plaatsen het heksenbewijs vaak vervalst werd door de niets ontziende heksenjagers.
Een belangrijke rol in deze vervolging speelde het boek Malleus maleficarum oftewel de Heksenhamer. Dit boek, dat door de monniken Institoris (Heinrich Kramer) en Jacob Sprenger is geschreven, verscheen in 1486. Dit boek en de inspanningen van twee heksenjagers vonden vlak na de verschijning weinig weerklank, en het zou nog een eeuw duren voor de denkbeelden die beschreven werden in hun boek echt invloed kregen. De twee monniken waren van mening dat zij een heel nieuw kwaad ontdekt hadden, namelijk dat van de duivel die door middel van heksen de wereldheerschappij wilde overnemen. De incidentele gevallen van hekserij die men in de Middeleeuwen kende waren in vergelijking hiermee onschuldig geweest. De nieuwe heksen gingen op een heel andere manier met hun heer en meester om. Zij vlogen op bezemstelen naar heksensabbats en bedreven daar ontucht met elkaar en met de duivel in de verschijning van een zwarte bok. Dit hadden de heren hoogstpersoonlijk verzonnen en in hun boek verwerkt. De dreiging met dit enorme gevaar rechtvaardigde volgens de schrijvers een heel nieuwe procesvoering, speciaal voor hekserij. Omdat de aanklacht van hekserij, juist omdat ze op bijgeloof was gefundeerd, niet of nauwelijks te bewijzen was volgens de normale bewijsregels, was voor deze unieke misdaad reeds een bekentenis van de beklaagde voldoende om hem of haar schuldig te bevinden. Deze bekentenis mocht op de pijnbank worden afgedwongen. Tijdens deze martelingen bekenden de slachtoffers alles wat hun ondervragers wilden horen, en gaven zij op hun aansporing ook de namen van andere heksen. Deze beschuldigden werden vervolgens eveneens gearresteerd en gefolterd totdat zij bekenden en anderen van hekserij beschuldigden. Zo ontstond een sneeuwbaleffect, waarbij soms een derde van de bevolking van een plaatsje op de brandstapel eindigde.
De inquisiteurs waren speciaal benoemde heksenjagers, geen normale rechters, die betaald werden uit het in beslag genomen vermogen van de veroordeelde. Zij hadden dus een sterk bijkomend motief om zoveel mogelijk beklaagden schuldig te laten verklaren. De veroordeling gebeurde wel door een wereldlijke of kerkelijke rechtbank, die immers de rechtsmacht hadden. Deze rechters waren vaak terughoudend om mensen te veroordelen op grond van op de pijnbank afgedwongen bekentenissen waarvoor verder geen enkel bewijs te vinden was. Hun protesten werden echter in de kiem gesmoord door de heksenjagers door hen ervan te beschuldigen de aangeklaagde heksen te willen beschermen, wat voldoende reden was om ook hen van hekserij te kunnen beschuldigen. Van een slachtoffer op de pijnbank was iedere bekentenis af te dwingen, ook dat deze of gene rechter heksenmeester was. Menig rechtschapen rechter is zo eveneens op de brandstapel geëindigd.
Een heksenproces eindigde meestal omdat de sneeuwbal te groot werd en ook hoger geplaatsten beschuldigd werden, en dezen lieten het er meestal niet bij zitten maar stapten naar een hogere autoriteit, de vorst of een hoge kerkelijke autoriteit. Deze verklaarde vervolgens dat geen doodvonnissen ten uitvoer mochten worden gebracht en geen verdere beklaagden mochten worden gearresteerd zonder dat de vonnissen door hen nogmaals beoordeeld waren. Zo doofde de waan tenslotte uit en was de desbetreffende plaats weer gevrijwaard voor verdere verschrikkingen.
[bewerk] Verzet tegen heksenvervolging
In de tweede helft van de 16e eeuw begon de Nederlandse arts Johannes Wier tegen heksenvervolgingen te publiceren. In 1563 verscheen zijn De praestigiis demonum, en in 1577 De Lamiis Liber. Wier betoogde dat vrouwen die van hekserij werden verdacht niet schuldig waren, maar zich dingen hadden laten aanpraten. De duivel had hen, maar ook hun rechters, zinsbegoochelingen voorgespiegeld. Vooral arme, oude vrouwen werden slachtoffer van beschuldigingen van hekserij, zo was hem opgevallen. Dit boek was slechts één uitgave in een eeuwenlang voortdurende polemiek tussen voor en tegenstanders van heksenvervolging. Het geloof in heksen echter werd niet betwist door de tegenstanders van hekenvervolging. Zij betoogden echter dat de aangeklaagden op onrechtmatige wijze veroordeeld werden. Het lag er vaak ook duimendik bovenop dat met het bewijs geknoeid was of dat er duidelijk haat en nijd en roddel en achterklap aan het werk waren geweest. Een beklaagde die bekende op de pijnbank was een heks, maar als zij de tortuur doorstond was zij ook een heks, want de duivel zorgde ervoor dat zij niet wilde bekennen. Ook indien de ongelukkige onder de tortuur bezweek en bewusteloos raakte gold dit als duivelsbewijs. De voorstanders beriepen zich erop dat er heksen verbrand werden, en dat er dus heksen waren. Deze angst voor heksen heeft Europa eeuwenlang in zijn greep gehouden.
Een andere invloedrijk boek waarin de heksenmanie aan de kaak werd gesteld was het in 1693 door de Nederlandse predikant Balthasar Bekker gepubliceerde "De betoverde wereld".
Nederland werd een van de eerste landen waar een eind kwam aan de heksenvervolgingen, alhoewel de laatste terechtstelling niet volledig zeker is. Er zijn in 1595 op vele plaatsen in Nederland op behoorlijk forse schaal mensen ter dood gebracht op verdenking van hekserij (oa op het Paardeveld te Utrecht en in Arnhem). In 1597 werd nog de 70-jarige Marigje Arriens, een kruidenvrouwtje uit Schoonhoven als heks veroordeeld en verbrand. Zij wordt vaak als laatste veroordeelde heks gezien. Maar in 1613 werd door een rechtbank Triene Langhfeldes uit Zieuwent als heks ter dood veroordeeld. Het is mogelijk dat dit ook daarna nog in Nederland gebeurde tot minstens in de 19e eeuw aan toe.
In de Verenigde Staten vond in 1692 nog een grootschalige heksenvervolging plaats in Salem. Hekserij was in Groot-Brittannië ook relatief vroeg tot een (bijna) dode letter in de wet geworden, maar bleef tot 1953 verboden.
In 1944 werd in het Britse Portsmouth voor het laatst een vrouw gearresteerd wegens hekserij: de Schotse waarzegster Helen Duncan ( 1897-??). Deze populaire waarzegster vertelde haar bezoekers tijdens een séance in december 1941 dat zij de geest van een matroos met de pet van het slagschip H.M.S.Barham zag "materialiseren". Volgens haar zou de geest hebben gezegd "My ship is sunk". Hoe de waarzegster van de strikt geheim gehouden ondergang van het slagschip H.M.S. Barham kon weten is nooit duidelijk geworden, maar de autoriteiten snoerden haar in 1944 met behulp van een oude wet uit 1735 tegen hekserij de mond. Duncan werd op 30 maart 1944 in de Londense Old Bailey tot 9 maanden gevangenisstraf veroordeeld. Vermoedelijk was men bang dat zij ook over de voorgenomen invasie van de Franse kust (op 6juni 1944) voorspellingen of onthullingen zou doen. De plaats van de landing en de datum waren Groot Brittanië's grootste geheim.
De vervolging van heksen heeft in Duitsland het heftigst gewoed. Dit kwam doordat Duitsland geen centraal gezag kende, maar bestond uit ongeveer 300 zelfstandige staatjes. Het hing af van het nuchtere verstand van de vorsten, dat waren vaak bisschoppen of abten, van deze staatjes (of juist hun blinde angst voor heksen!) of de rondreizende heksenjagers er vrij spel kregen en de heksenwaan er kon toeslaan.
Onder Lodewijk XIII vonden in Loudon Frankrijk de beruchte, door Aldous Huxley in " The devils of Loudon" boeiend navertelde, heksenprocessen plaats. Een aantrekkelijke priester liet een paar nonnen een blauwtje lopen. Als reactie gingen de gefrustreerde vrouwen zich te buiten aan alle klassieke verschijnselen van behekst zijn... De priester noemden zij als schuldige en deze werd verbrand. Lodewijk XIV geloofde niet in hekserij; daarom werden er tijdens zijn regering in Frankrijk geen heksen vervolgd.
Ook op IJsland hebben heksenvervolgingen en heksenverbrandingen plaatsgevonden. Opvallend daarbij is, dat van de 21 gedocumenteerde executies het 20 mannen betrof en slechts één vrouw.
[bewerk] Verlichting
De heksenvervolgingen zijn tijdens de Europese verlichting, een periode in de 18e eeuw waarin de ontwikkelde Europeanen het belang van de natuurwetten begonnen in te zien en wetenschappelijk begonnen te denken, beëindigd. Wanneer de natuurwetten onveranderlijk zijn dan is hekserij immers per definitie onmogelijk.
[bewerk] Hekserij in Afrika
Ook buiten Europa was, en is, het geloof in heksen wijdverbreid.
In een aantal Afrikaanse culturen heerst grote angst voor hekserij. Onder de Bantoevolkeren is het geregeld voorgekomen dat " heksensnuffelaars" grote aantallen heksen ontmaskerden. Deze werden ter dood gebracht.
In de afgelopen jaren is in Nigeria meermaals een bloedbad aangericht door opgewonden menigten die op zoek waren gegaan naar een vermeende heks.In Nigeria is het geloof dat heksen de vruchtbaarheid van mannen kunnen aantasten algemeen verbreid.
[bewerk] Heksen in sprookjes en literatuur
In de klassieke oudheid was Medea één van de meest gevreesde heksen.
De heksen uit Europese sprookjes zijn naamloos:
- De heks uit Hans en Grietje
- De heks uit Doornroosje
- De heks uit Sneeuwwitje en de zeven dwergen
Niet alle sprookjesheksen waren slecht. Vrouw Holle bijvoorbeeld kan gezien worden als een goedhartige heks. Zij heeft dan ook een naam.
Beroemde heksen uit modernere boeken zijn:
- In het boek De stille kracht van Louis Couperus speelt hekserij in het door Nederland bezette Indonesië een belangrijke en angstwekkende rol.
- Eucalypta, uit de boeken over Paulus de Boskabouter van Jean Dulieu.
- In de verhalen van Harry Potter van J.K. Rowling komen vele heksen voor.
[bewerk] Heksen in stripverhalen
- Zwarte Magica, Madam Mikmak en Hortensia Heks in de verhalen rond Donald Duck
- Heksje in diverse verhalen van Walt Disney
- De heks in de verhalen van Popeye
- Wredulia en de Heksen van Eergisteren in de verhalen van Douwe Dabbert
- De Zwarte Madam in enkele Suske en Wiske verhalen
- Biep en Zwiep
- W.I.T.C.H.
[bewerk] Heksen in films
- Blair Witch, rond deze heks zijn vele mythes te vinden. Drie studenten die naar haar opzoek gingen, in de bossen rond Burkittsvile, raakten tijdens deze zoektocht vermist. Een jaar na hun verdwijning is filmmateriaal, wat gebruikt zou worden voor een documentaire, gevond in een tas in een honderd jaar oude cabine. Het filmmateriaal is later gebruikt voor de film The Blair Witch Project.
[bewerk] Heksen in de 21e eeuw
Tegenwoordig wordt hekserij door een groeiend aantal mensen als waardevolle kennis en vaardigheid beschouwd en ontstaat een nieuwe religie.
Wicca, is een syncretische, samengestelde, godsdienst. In de Wicca poogt men rituelen te reconstrueren of nieuwe betekenisvolle rituelen te bedenken. Omdat onduidelijk is wat er nu in de middeleeuwen voor georganiseerde heksencultus was is de vormgeving van de Wicca sterk romantisch, maar vooral speculatief, vormgegeven. Men borduurt voort op Keltische overleveringen, en oriënteert zich op de Geasofie en het beginsel van een vrouwelijke oerkracht. In dit laatste element verschilt de Wicca sterk van het patriarchale, op de mannelijke kracht gerichte Christendom en Islam. Wicca sluit ook goed aan bij het in deze tijd modieuze holisme en de New Age Beweging. De wicca, met een studierichting wiccastudies en een coven (groep waarin wiccans werken), is al halverwege de jaren '50 van de 20e eeuw ontstaan in Groot-Brittannië. Solitaire heksen werken liever zonder groep (coven) om zich heen. Solitair of in een coven, de belangrijkste regel van de moderne heks is "doe wat je wil, maar doe niemand kwaad" en "alles wat je doet zal drie maal tot je terugkeren".
In de hekserij (inclusief wicca) is, ondanks de algemeen heersende (voor)oordelen, geen sprake van angstaanjagende of satanische praktijken, die erop gericht zijn anderen kwaad te doen (witte magie). Een aantal heksen grijpt terug naar oude religies (Egypte, Kelten, Scandinavië, Indianen).
In 2005 kunnen de kosten van een opleiding tot heks in Nederland worden afgetrokken voor de belasting. De opleiding moet dan wel leiden tot betere financieel-economische positie van de leerling, of de scholing moet nodig zijn voor het op peil houden van diens vakkennis. In Nederland bestaat een heksenopleiding aan de Heksehoeve in Appelscha. Deze opleiding tot heks is niet erkend door het Nederlandse ministerie van Onderwijs. De eerste leerling waarvan bekend is dat de kosten werden afgetrokken van de belasting, was een vrouw die optrad als actrice bij festiviteiten en bedrijfstrainingen, en die haar activiteiten wilde uitbreiden door workshops te geven over de Middeleeuwen en hekserij.
In Groot-Brittannië is Wicca erkend als religie, waar zelfs in de gevangenis rekening wordt gehouden met eventuele wicca's die hun religie willen belijden. In de Verenigde Staten van Amerika werken in het leger naast vertegenwoordigers van andere religies ook Wicca-priesters ten behoeve van geestelijke bijstand en religieuze vieringen.
[bewerk] Zie ook
[bewerk] Externe link
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden in de categorie Heks (persoon) van Wikimedia Commons. |
