Haiku

Haiku (meervoud: haiku of haiku's, in Vlaanderen soms ook als haikoe geschreven) is een oude dichtvorm, die afkomstig is uit Japan.

Volgens de klassieke Zen-traditie is de haiku in zijn eenvoud en strakke vormgeving zo concreet dat deze in feite niet te vangen is binnen een abstracte ontleding. De haiku is een vingerhoed vol emotie, waarin weinig ruimte is voor ontledingen en benaderende omschrijvingen.

Gemakshalve kan de haiku ondergebracht worden in een aantal onderverdelingen:

[bewerk] Haiku

Een haiku is een klassieke dichtvorm (17e eeuw) afkomstig uit Japan en drukt, in de klassieke vorm, een ogenblikservaring uit, soms gelinkt aan en geïnspireerd door Zen. Oorspronkelijk was een haiku de eerste aanzetstrofe (hokku) voor een kettinggedicht.

De haiku bestaat gewoonlijk uit 1 regel van respectievelijk 5-7-5 lettergrepen (in Japan verticaal op 1 lijn). Al te zeer vasthouden aan dit stramien zorgt voor steriele 'zeventieners'. In de moderne vorm of 'westerse haiku' wordt daar wel van afgeweken waardoor het keurslijf van de al te rigide vorm vervalt; westerse lettergrepen zijn in het algemeen namelijk langer dan Japanse 'moren'. In het westen wordt daardoor meer en meer voor een afwijkende (Westerse) vorm gekozen, tussen de 12 en 17 lettergrepen.

Een van de beroemdste haiku is van Matsuo Basho en luidt:

古池や	furu ike ya	Ach oude vijver
蛙飛び込む	kawazu tobikomu	een kikker springt er in;
水のをと	mizu no oto	geluid van water.

Bij een vertaling van een haiku is de inhoud belangrijker dan de vorm, al wordt die in goede uitgaven zo veel mogelijk gehandhaafd. De Franse taal gebruikt bijvoorbeeld veel meer woorden (en dus lettergrepen) dan de Engelse taal, Nederlands ligt er ergens tussenin.

Omzetten naar de geest is belangrijker dan taalkundige gewrochten neerpennen om toch maar binnen de 17 syllaben te blijven. Geforceerde omzettingen kunnen niet beantwoorden aan de geest van eenvoud die de haiku kenmerkt.

Wat kenmerkt de hedendaagse (westerse) haiku? Zeer zeker een open geest met gevoel voor humor. Plus bewustzijn, waarneming en bewuste beknoptheid. De haiku-dichter(es) verstaat de kunst veel uit te drukken en nog meer te suggereren met zo weinig mogelijk woorden. Haiku focust op de natuur (seizoenswoord: kigo) dus ook op de mens en zijn rituelen, en is omschreven als het maximum samenballen van observaties met een minimum aan woorden. Minder is mooi!

De haiku is het resultaat van nauwkeurig waarnemen en liefdevolle zorg. Een haiku is niet zomaar een klein gedicht in drie lijnen met 5-7-5 lettergrepen elk (*), maar kan elke lengte hebben tussen enkele tot zeventien syllaben. Verwondering en een kinderlijke verbazing zijn belangrijker dan haarklieverij over de vorm. De haiku is een Japanse versvorm die honderden jaren oud is. In de zeventiende eeuw raakte de haiku in een stroomversnelling door de wedijver tussen verschillende grote dichters, waarvan Matsuo Basho waarschijnlijk de meest bekende meester is. Haiku lezen wil zeggen de indrukken ondergaan, met de sfeer en de gevoelens van het haiku-moment. Haiku heeft niet veel uitleg noch intellectueel gedoe nodig.

[bewerk] Regelgeving

Schrijf en zwijg? Neen, probeer een speelse kijk uit op de (on)bestaande haiku regels (**). De zekerste manier om slechte haiku te schrijven is het negeren van de basisregels van de haiku? Kamergeleerden willen wel eens uitpakken met al te rigide regeltjes, neem zelf uw beslissingen terzake:

Wees geen slaaf van het aantal lettergrepen, kies voor 17 of minder;

Onderbreek een lijn niet midden een woord om de vorm te dienen;

Hanteer geen kunstmatige lijsten met kigo (seizoenswoorden);

Vergeet niet dat de gemakkelijkste haiku een slechte haiku is;

Stop geen ego-tripperij in uw haiku: vermijd ik, mij en mijn;

Belast uw lezer niet met geforceerde samentrekkingen;

Verwar uw lezers niet met een teveel aan begrippen;

Probeer niet gevat of slim te zijn in haiku of senryû;

Denk niet dat experimentele gedichten haiku zijn;

Vermoei uw lezer niet met intellectueel gebral;

Gebruik geen nodeloze klankherhalingen;

Propageer geen religie, moraal of ethiek;

Schrijf in de tegenwoordige tijd, het nu;

Verhinder de vrije meningsuiting niet;

Aanzie de haiku niet als een volzin;

Plaats weinig of geen leestekens;

Probeer geen indruk te maken;

Filosofeer niet in een haiku;

Gebruik geen hoofdletters;

Hanteer geen metaforen;

Leg het 'moment' vast;

Vermeng geen zaken;

Gebruik geen rijm;

Blabla… Niets moet!

Wees je eigen profeet.

Een haiku is een juwelenkistje voor dagdromers.

Enkele haiku van meester Basho :

zou ik ze pakken,

de witvis in 't wier bijeen

dan schoten ze weg

door zomerregens

zijn de kraanvogelpoten

korter geworden

de tuin aanvegend

vergat hij gewoon de sneeuw -

en ook de bezem

(*)Jack Kerouac stelt het ongeveer als volgt: Een Westerse haiku moet zich niet echt bezig houden met de zeventien lettergrepen, omdat Westerse talen zich niet kunnen aanpassen aan het vloeiende Japans. Hij hoopt dat de Westerse haiku simpelweg veel zegt in drie korte regels in om het even welke Westerse taal. Maar boven alles verwacht Kerouac dat haiku zeer eenvoudig en vrij van alle poëtische trukjes zijn om een klein tafereeltje op te roepen. Hij zegt: 'Luchtig en gracieus als een pastorale van Vivaldi.' Zie: Jack Kerouac: Scattered Poems 1972.

(**) Matsuo Basho(1644-1694) stelt: 'Leer de regels, en vergeet ze dan.'

[bewerk] Senryu

sake drinken

en haiku schrijven

geliefde zonden

Bovenstaande tekst kan je met wat goede wil een senryû noemen. Een senryû kan dezelfde kwaliteiten als een haiku hebben, alhoewel dit een subjectieve beoordeling is. Appels met peren vergelijken is niet het beoogde. Bij senryû blijft relativerende 'humor' een goede instap; de oude Japanse meesters schuwden zelfs geen vulgair taalgebruik. In een senryû ontbreekt vaak elk seizoenswoord, de mens staat centraal met al zijn hebbelijkheden en ontwikkelingen. Religie, politiek, zeden en gewoonten komen vaak onder vuur te liggen door spitse opmerkingen en scherpe observaties. Waar de haiku eerder een intellectuele en cerebrale invulling krijgt, schuwt de senryû het volkse niet. De mens komt open en bloot te staan, vandaar dat ook erotiek een belangrijke rol speelt. Sarcasme is hier het juiste kruid, al wordt cynisme vermeden.

De senryu is genoemd naar de dichter Karai Hachiemon (1718-1790) die de bijnaam Senryu ('waterwilg') droeg en onder deze naam publiceerde. (Het is in Japan heel gebruikelijk dat dichters een bijnaam hebben.) De senryu is net als de wilg "buigzaam, taai en zacht". Senryu was de reactie van het volk op de haiku van de adel en de geestelijkheid waarin uitsluitend aandacht gold voor de natuur. De mens en zeker de "gewone man" kwam in de hokku of haiku niet voor. Veelzeggend is in dit verband de titel van een boekje van J.C. Brown: "Senryu - poems of the people" (1991). Je zou kunnen zeggen dat de senryu beschrijft wat de haiku oversloeg: de mens in zijn doen en laten, maar wel doordrenkt met het diepgewortelde eenheidsbesef met de natuur dat de Japanse cultuur en religie kenmerkt.Uiteraard volgt dan de reactie dat de mens 100% natuur is en de opsplitsing haiku/ senryu daardoor wat grotesk aandoet.

Kees van Kooten heeft ooit op een Bescheurkalender een aantal senryû gepubliceerd onder de naam 'haikoot'.

Bijvoorbeeld:

de kat ligt op schoot

ik begin braaf te aaien

zo zet je hem aan

En:

zo'n dapper plantje

past in zijn eentje op het

hele lege huis

Sommige haikuïsten ervaren dergelijke speelsheid als ongepast. Uiteraard kan een Hollandse cabaretier zich niet meten met een historisch erfgoed dat minimaal vier tot acht eeuwen oud is. Zo wordt ook de Amerikaanse auteur Jack Kerouac niet door elke haiku-liefhebber ernstig genomen omdat hij soms een loopje durft te nemen met de al te conservatieve regeltjes.

[bewerk] Tanka

Een tanka is een lyrisch gedicht, geschreven in vijf regels met 5-7-5-7-7 lettergrepen, vooral in gebruik tussen de 12de en de 15e eeuw in Japan. Het gaat om een voorloper van de haiku. 'Waka' is een oudere benaming voor tanka, en is, evenals 'tanka', binnen het Nederlands taalgebied niet algemeen bekend. De tanka is te karakteriseren als een ' uitgebreide ' haiku, in ons taalgebied vergelijkbaar met het miniatuursonnet. Een kigo of seizoenswoord invoegen was regel. In tegenstelling tot de haiku, die objectiviteit betracht, laat de tanka het uiten van emoties toe. Wat soms aanleiding geeft tot melige en zelfs tranerige teksten. Zelfbeklag is geen aanrader bij het schrijven van tanka.

bedauwde halmen

buigen in de noorderwind

de dorsers grommen

de dag zal weer stoffig zijn

of valt er malse regen?

Maak eens kennis met de uitstekende 'tanka' van de Amerikaanse schrijsterJane Reichhold.

[bewerk] Haiga

Kan gezien worden als een haiku voorzien van een illustratie. Traditioneel een Japanse kunstvorm waarbij schilderijen en haiku aan elkaar gelinkt worden, meestal op handgeschept papier of rolprent. De haiku (ook: senryû of tanka)en de illustratie(s) ondersteunen elkaar of vullen elkaar aan. Hedendaagse haiga laten vaak een mix zien van digitale computertechnieken, - fotografie en - illustraties. Het is geen zeldzaamheid dat verschillende artiesten samen werken voor de creatie van een haiga. Bij de creatie wordt uitgekeken naar een evenwicht tussen het tekstgedeelte en de illustratie waarbij soberheid en originele zegging centraal staan. Een foto waarop een kalenderspreuk staat verwijst eerder naar een wenskaart dan naar een haiga.

[bewerk] Haibun

De haibun haalt zijn inspiratie uit de haiku, de aandacht gaat naar dagelijkse dingen uit het leven van de auteur en zijn omgeving, daardoor genieten de dagboekvorm en de ik-vorm veel bijval. Het puur beschrijvende proza van reizen, feesten, ontmoetingen vraagt soberheid en vergt een zekere lichtvoetigheid om bepaalde anekdotes en gebeurtenissen te belichten. De haibun hanteert beknopt maar beeldrijk proza waarin enkele haiku zijn verwerkt. Op zich vormen die een aanvulling maar geen herhaling van de tekst, de relatie tussen beiden is vaak subtiel. Kenmerkend zijn de verfijnde landschapsbeschrijvingen, de verrassende overgangen, het associatief denken en de milde ironie. De benadering van het 'verschijnsel mens' met een vraagteken zorgt voor indringende poëtische zegging.Als genre is de haibun zelden beoefend, ook al is er een directe link met de haiku. Een bekend Japanse meesterwerk is geschreven door Matsuo Basho:

- De smalle weg naar het Hoge Noorden (uit 1689).

[bewerk] Publicaties

Geert Verbeke: "JOKERMAN - haibun about playing cards", 2005, ISBN 81-8253-038-5
Geert Verbeke: "Vegen van regen - 85 haibun", 2005, ISBN 90-8056348-X

[bewerk] Renga

De renga is een kettinggedicht, gewoonlijk geschreven in samenwerking tussen verschillende dichters.

Tan-renga (Japans) is de kortste vorm en kan vrij vertaald worden met 'short linked verse': een kort gedicht waarvan de delen verbonden zijn door associaties in het denken. De renga lijkt veel op de tanka, maar wordt door twee dichters geschreven. Deze korte vorm is uitermate geschikt om te oefenen. Een eerste dichter(es) schrijft de eerste strofe, de hokko [waarvan afgeleid de haiku], bestaande uit 5-7-5 lettergrepen. Een tweede dichter sluit aan, in dezelfde geest of emotie, met twee zinnen van 7 lettergrepen, in een poëtische dialoog.

Nijuin-renga is de langere renga-vorm van 20 verzen.

Kasen-renga bevat 36 verzen; er wordt gewerkt met concrete beelden. Elk vers moet in verbinding staan met het voorafgaande vers, echter zonder in herhaling te vallen.

Door het versritme te herhalen kan een gedicht van één tot honderd verzen ontstaan. De interactie tussen verschillende auteurs kan voor een variatie in beelden zorgen, die maken de renga levendig en verrassend.

[bewerk] Onderwerpen

[bewerk] De klassieke haiku

De klassieke haiku kiest in de regel voor vijf onderwerpen, nl. de seizoenen ("nieuwjaar" is nl. óók een seizoen in Japan!):

Lente

Zomer

Herfst

Winter

Nieuwjaar (ook zeer geschikt voor senryû).

Deze seizoenwoorden zijn de zgn. kigo.

[bewerk] De moderne haiku

De moderne haiku behoudt deze vijf instappen, maar kan zich net zo goed richten op het kroegleven, de mode, vrede, koi, kermis of kraakpanden. De moderne haiku bestrijkt thematisch een bredere waaier, echter op gevaar af, af te glijden naar oppervlakkigheid en banaliteit, tenzij men goed voor ogen houdt dat de haiku in één flits wordt geschreven gericht op inhoud en originele zegging. Het onderwerp van een haiku beperkt zich dus niet langer tot de natuur, maar is daar vaak wel aan gerelateerd. Er bestaan zelfs boeken met seizoenswoorden, lijsten met gebruiken, voorwerpen, dieren en planten die naar een seizoen verwijzen. Door de verderschrijdende mondialisering hebben die echter nog weinig zin.

[bewerk] Japonisme

De onderwerpen voor haiku, senryû en tanka liggen voor het grijpen. Sommige haikuïsten bezondigen zich aan 'Japonisme' en gebruiken (misbruiken) de gekende cliché's als: Fujiyama, geisha, samoerai, theehuis en koi, zonder evenwel over de juiste historische achtergrondinformatie te beschikken. Deze onnadenkende westerse aanpak is kwetsend voor de Japanners. Wat meer hoffelijkheid is wenselijk.

[bewerk] Religie

De haiku kent inhoudelijk geen bevoogding, geen diepzinnige formulering, geen lyrische ontboezeming, geen kalenderspreuk, noch moraliserend preekje. Een haiku heeft ook niets met godsdienst of heiligen te maken. De haiku-dichters moeten niet zo nodig geloven in engeltjes, al wil dat bij sommigen wel eens helpen. Nog te vaak is belijdenispoëzie verweven met de haiku, die echter niet zo nodig moeten gelinkt worden aan Jezus en Maria.

Het staat uiteraard iedereen vrij zijn onderwerpen te kiezen, ook al gaat de kwaliteit van de haiku daardoor vaak verloren.

[bewerk] Gelegenheidshaiku

Bij huwelijksfeesten en verjaardagen wil de vlijtige amateur haikuïst wel eens drie lijntjes neerpennen. Ook bij rouwverwerking kan de haiku of senryû wel eens een reflectie aanreiken:

na de plechtigheid

tientallen handen schudden

geen namen onthouden

boven het graf

van haar grootmoeder

bidt een leeuwerik

Vanzelfsprekend hebben deze tekstjes meestal maar een vluchtige waarde. De gelegenheidshaiku is vrijblijvend. Te vaak denkt men nog dat het aanhouden van de vijf-zeven-vijf-snijlijn in een fraai zinnetje, liefst met rijmwoorden, ook meteen een haiku zal afleveren.

[bewerk] Haiku-kern

In Vlaanderen en Nederland zijn verschillende haikukernen actief, meestal bestaande uit een tiental haikuïsten die elkaar op geregelde tijdstippen ontmoeten om elkaars haiku te bespreken.Het verenigingsleven in de schaduw van de kerktorens heeft een nieuwe literaire invalshoek gevonden, met wisselend succes. Sommige kernen hebben hun eigen publicaties.

[bewerk] Haikuïst

De schrijver of schrijfster van een haiku.

[bewerk] Externe informatie

[bewerk] Boeken

[bewerk] Nederlandstalig

Basho: Reisverslag van een verweerd skelet. Uitg. Karnak.ISBN 90-6350-002-5
Ferre, Denis: Soms een glimlach. Uitg. HKA vzw ISBN 90-75714-17-3
67 Nederlandse, Vlaamse en Zuid-Afrikaanse auteurs: De eenhoorn springt weer op. Herkenrode in haikoe. Uitg. Herkenrode vzw, 2002
Mesotten, Bart: Een Verre Vogel. Uitg. Pelckmans ISBN 90-289-2588-0
Strand, Clark: Zaden van een berk - Het dichten van haiku en de geestelijke reis , Ned. vert.: Uitg. Elmar, 1998, ISBN 9038907710
Van Tooren, J.: Haiku, een jonge maan. Uitg. Meulenhoff ISBN 90-290-2764-9
Verbeke, Geert: Kokoro, 500 haiku. Uitg. Empty Sky ISBN 90-805634-63.
Verbeke, Geert & Jenny Ovaere: ADA Uitg. Empty SKY ISBN 90-805634-71.
Verbeke, Geert: Vegen van regen - 85 haibun. Uitg. Empty Sky ISBN 90-8056348-X
Verstraete, Bob: Haiku, Uitg. Luyten, ISBN 90-6416-003-1

[bewerk] Engelstalig

Higginson William J.: Haiku World. Kodanasha Japan. ISBN 4-7700-2090-2
Reichhold Jane: Geopgraphy Lens(Tanka). Aha Books USA. ISBN 0-944676-44-8.
Van Den Heuvel Cor: The Haiku Anthology. W.W Norton & Co. ISBN 0-393-32118-5
Washington Peter: Haiku. Edit. Everyman's Library. ISBN 9-781400-04128-2
Blyth R.H.: Haiku. The Hukoseido Press. ISBN 4-590-00571-9

[bewerk] Franstalig

Basho Matsuo: Le Manteau de pluie du Singe. Edit. Pof ISBN 2-7169-0331-X
Issa Kobayashi: En Village De Miséreux. Edit. Gallimard. ISBN 9-782070-745050
Costa Philippe: Petit Manuel pour écrire des Haiku. Edit Ph. Picquier. ISBN 9-782877-305082

[bewerk] Meertalig

Verbeke, Geert: Bzz & Miauw; resp. (Bzz) 135 haiku in Nederlands, Engels en Frans en enkele in Zuid-Afrikaans, Italiaans, Kroatisch, Iers, Zweeds, Servisch en Sloveens en (Miauw) 147 haiku in Nederlands, Engels en Frans - Uitg. A3boeken, 2005, ISBN 90-77408-10-X

[bewerk] Tijdschriften

het Vlaams-Nederlands tijdschrift 'Vuursteen', dat wordt uitgegeven door de Haiku Kring Nederland en het Haikoe Centrum Vlaanderen.
het Franse tijdschrift 'Gong', dat wordt uitgegeven door de Association Française de Haïku, Seichamps, France.

Categorieën: Dichtvorm | Cultuur in Japan