Driekoningen
Driekoningen, Epifanie of Openbaring van de Heer is een christelijke feestdag die elk jaar op 6 januari wordt gevierd. In de Rooms-Katholieke Liturgie in België en Nederland wordt het hoogfeest van de Openbaring van de Heer op de eerste zondag na 1 januari gevierd indien 6 januari op een werkdag valt : 8 januari in 2006, 7 januari in 2007. De Openbaring van de Heer is het eerste van drie feesten, samen met de Doop van de Heer en de Opdracht van de Heer in de tempel (2 februari), die thuishoren in de Kerstkring, de tijd van Jezus´ kindsheid en jonge jaren.
Inhoud |
[bewerk] Oorsprong
Het feest ontstond in de vierde eeuw in het Oosters christendom en was oorspronkelijk bedoeld om de verschijning van de vleesgeworden God op aarde te vieren (επιφάνεια is Grieks voor 'verschijning'). Daarbij werden de tekenen van Jezus' goddelijkheid herdacht: de geboorte uit de Maagd Maria, het bezoek en de aanbidding van de Wijzen uit het Oosten, gebeurtenissen uit Jezus' jeugd en de doop door Johannes de Doper.
De Kerk van de Latijnse ritus vierde de geboorte van Jezus echter steeds op 25 december. Met de overname van het feest van de epifanie op 6 januari door de Latijnse Kerk werd daarom alleen de aanbidding der wijzen herdacht, waarmee de bekendmaking van Christus aan de wereld wordt gevierd.
[bewerk] Van Wijzen tot drie koningen
Nergens vermeldt Matteüs in zijn geboorteverhaal dat er precies drie Wijzen of Magi zijn; Mattheus 2:1-18 vermeldt wel het verhaal van de Wijzen die het Kerstkind kwamen bezoeken. In de latere kerstverhalen zijn er drie van gemaakt, wellicht omdat de Wijzen drie geschenken aanbieden: goud, wierook en mirre (zie ook Goud, wierook en mirre). De Wijzen zijn in de volksverhalen koningen geworden omdat de tekst van Matteüs laat denken aan Jesaja 60,3.6: "Volkeren komen naar uw licht, koningen naar de glans van uw dageraad. ..... Een vloed van kamelen zal u overdekken, dromedarissen van Midjan en Efa; alle bewoners komen uit Seba, met goud en wierook beladen."
Onder invloed van deze tekst (en van psalm 72,10) zijn de Wijzen koningen geworden, die reisden per kameel. Volgens de mondelinge overlevering waren de namen van deze drie Wijzen (koningen): Caspar, Melchior en Balthasar. Zie verder Wijzen uit het oosten.
[bewerk] Gebruiken
Driekoningen wordt zowel door protestanten als katholieken gevierd. Willem Barentsz vierde het tijdens de overwintering op Nova Zembla.
Kinderen lopen de avond voor Driekoningen zingend en verkleed met een kroon langs de deuren, één van hen heeft een zwartgemaakt gezicht. Ze dragen daarbij lampionnen en krijgen als beloning voor het zingen eten, snoep en geld. De lampionnen zijn overblijfsel van een oude heidense gewoonte, waarin men fakkels droeg om geesten te verjagen. Het snoepgoed dat werd uitgedeeld stamt van heidense offermalen. De boon in de koek en het kaarsjespringen zijn ook afgeleid van heidense gebruiken. De Germanen mochten in de twaalf nachten van de nieuwjaarsfeesten geen peulvruchten (hun hoofdvoedsel) eten en de 'heilige boon' betekende het einde van die vasten.
In huis werd Driekoningen met eten, drank en gezang gevierd, Jan Steen heeft dit geschilderd. Bekend is het Koningsbrood of koningentaart die men bakt: er wordt een boon of muntstuk in verstopt en degene die het vindt is die dag "koning(in)". (Dit wordt beschreven in het autobiografische kinderboek 'Blijf lachen Irmgard' van Irmgard Smits)
Ook kende men de koningsbrief: zowel in huiselijke kring of op een groot officieel feest. Men kon in een ton papiertjes grabbelen en degene die de koningsbrief trok werd door iedereen getrakteerd en was de baas. Tevens werden er brieven getrokken voor de functie van raadsheer, rentmeester, secretaris, zanger, speelman, kok, portier, schenker en zot en zottin. Volgens een legende hoorde koning Frans I van Frankrijk in 1521 voor het eerst over zo'n koningsbrief, hij verklaarde de 'koning' de oorlog en ging erheen, maar werd ontvangen met sneeuwballen, appels en eieren. Een dronken man gooide zelfs met een stuk brandend hout, maar koning Frans zag in hoe hij zich voor gek had gezet en weigerde de man te vervolgen.
Bij kerken of in het kerkportaal werd rond Driekoningen een toneelstuk opgevoerd met Maria, Jozef, het kindje Jezus, de ezel, de os, Herodes en de Drie Wijzen. In protestantse gebieden gebeurde dit ook binnenin de kerk.
In het Oud-Hoogduits heet Driekoningen 'Perthennacht', naar een mythologisch Germaans wezen, vooral in verband gebracht met licht (rond 6 januari beginnen de dagen te lengen).
In Sint-Niklaas is een Driekoningenstraat; elk jaar was er dan een grote Driekoningenstoet, waarin de Drie Koningen zelf als reus in meeliepen; vandaag bestaat deze folkloristische stoet niet meer en zijn deze reuzen stadseigendom.
[bewerk] (Weer)spreuken
- 'Met Driekoningen lengt de dag zoveel een geitje springen mag.'
- Zet met Driekoningen ramen en deuren open, want wind met Driekoningen brengt zegen.
- Wie water drinkt dat op 6 januari rond middernacht uit een bron is geschept wordt de komende 7 jaar niet ziek.
- 'Als het op Dertiendag (13e dag na kerst = Driekoningen) vriest, vriest het zes/dertien weken lang.'
- 'Als Driekoningen is in het land, komt de vorst in 't vaderland.'
- 'Met Driekoningen lengen de dagen zich een hanetree.'
- 'Op Driekoningen zijn de dagen gelengd, gelijk een ruiter op z'n peerd sprengt.'
