Polskie nazwiska
Z Wikipedii
Polskie nazwiska są znane od wieków średnich, jednak dopiero od 200 lat nazwiska dziedziczne są w Polsce obowiązkowe.
Badacze od wielu lat starali się zdefiniować nazwisko jako odrębną jednostkę językową i historyczną (prawną). W wyniku ich ustaleń można przyjąć, że jest to obowiązkowa, dziedziczna i niemienna w swojej formie słowotwórczej, fonetycznej i graficznej. W tym ścisłym znaczeniu nazwisko na ziemiach polskich funkcjonuje na podstawie prawa stanowionego od XIX wieku.
[edytuj] Początki
Jednym z wczesnych sposobów dodatkowego wyróżniania osób - oprócz imienia - były m.in. przydomki. Proces ten bardzo dobrze oddaje obserwacja jednej rodziny - dynastii Piastów (w jej gronie byli m.in. Leszek Biały, Leszek Czarny, Bolesław Kędzierzawy). Ich przydomki odnosiły się do cech fizycznych, nierzadko towarzyszących od początku życia, ale były też spotykane przydomki nadawane w trakcie aktywnego życia lub po śmierci. Mogły się one odnosić do epizodów z życia władcy bądź stanowiły rodzaj oceny jego panowania. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że tworzenie dziedzicznego nazwiska od przydomku nie było automatyczne, masowe – były tylko jedną z możliwości.
Przydomki bądź przezwiska pozostają jednym z najwcześniejszych źródeł, który mogły służyć do tworzenia nazwisk. Podobnie jak imiona. Chodzi tu głownie o imię lub przezwisko ojca osoby, która po raz pierwszy otrzymywała nazwisko. Syn człowieka nazywanego w jakiejś społeczności Jaśkiem przyjmował do swojego imienia miano Jaśkowski, Jaśkowik (czyli syn Jaśka), a syn Piotra mógł nazywać się np. Piotrowicz, Piotrowski albo Pietraszak. Odojcowski charakter nazwisk wiąże się głównie z grupą przyrostków typu: -ak, -ek, -ec, -ik,
-yk, -ewicz, -owicz.
[edytuj] Pranazwiska i pierwsze nazwiska dziedziczne
Proces tworzenia pranazwisk przymiotnikowych rozpoczął się w drugiej połowie XIII wieku. Badacze tematu przyjmują, że było to zjawisko związane z rozwojem miast. W ich obrębie znacząco wzrastała liczba mieszkańców, do identyfikacji których nie wystarczały już same imiona. Nieco później, w XV i XVI wieku, nazwisk zaczęła używać szlachta. Proces ten rozpoczął się też wśród chłopów, ale stabilizacja ich nazwisk trwała o wiele dłużej.
Wczesne nazwy osobowe występujące od średniowiecza w dokumentach archiwalnych, traktuje się umownie jako oparte na prawie zwyczajowym. Kształtowały się one w ciągu XIV i XV wieku dzięki procesowi dziedziczenia nazwiska ojca przez dzieci, obejmowania wspólnym nazwiskiem całego rodu, rodziny lub generacji oraz przyjmowania nazwiska męża przez żonę. Tak pojmowane prawo zwyczajowe w stosunku do nazwiska skrystalizowało się w końcu XVI wieku.
Niegdyś praktyka nadawania nazwisk, szczególnie na wsi, była bogatsza. Nazwisko mogło przechodzić nie tylko z ojca na syna, ale też z teścia na zięcia. Niejednokrotnie wdowa nosząca nazwisko po pierwszym mężu przenosiła to nazwisko na drugiego męża. Ostatni sposób (ekonomiczny) polegał na tym, że osoba nabywająca daną chałupę, gospodarstwo lub pole była nazywana nazwiskiem dotychczasowego właściciela.
[edytuj] Stabilizacja językowa oraz okres zaborów
Brzmienie i forma graficzna nazwisk generalnie ustaliły się na przełomie XVIII i XIX wieku wraz z szerszym przyjęciem i stosowanie reguł ortograficznych i słowotwórczych. Nie zapobiegło to jednak powstawaniu różnych wariantów pisowni, odmiany czy tworzeniu nowych form, spowodowanych codzienną praktyką urzędów państw zaborczych, które usiłowały zapisać nazwiska Polaków przy zastosowaniu norm ortograficznych języka rosyjskiego lub niemieckiego. Tą drogą zniekształcono nie tylko głoski zapisywane po polsku ze znakami diakrytycznymi, np. ć, ś, ą, ę, ale też głoski typu ch/h, rz/ż, sz/s i inne. Nagminnie zamieniano polską literę h w rosyjskie g, bądź polskie sz w niemieckie sch.
Proces germanizacji dotknął także nazwiska. Przykładowo tylko w Gdańsku w okresie od 1874 do 1944 roku urzędowo zmieniono 24 810 nazwisk polskich. Praktyka ta polegała m.in. na wyrażaniu nazwisk polskich za pomocą niemieckich odpowiedników (tłumaczenie), zapisywaniu fonetyki polskiej zgodnie z zasadami pisowni niemieckiej oraz zmianie elementu nazwiska, np. przyrostka. Dlatego nie każde obco brzmiącej nazwisko jest jednoznacznym dowodem, że dana rodzina na cudzoziemskie korzenie.
Kwestie dotyczące nazwisk usiłowało uporządkować prawodawstwo związane z kodeksem Napoleona, a następnie normy prawne poszczególnych państw zaborczych. Następowało to w kilku etapach, odrębnie w każdym z zaborów. Za w pełni ścisły, urzędowy nakaz używania stałej, niezmiennej formy nazwiska na ziemiach polskich uważa się pruskie przepisy z 1875 roku (następne regulacje były dokonywane przez prawodawstwo II Rzeczypospolitej - w 1926 roku dla mieszkańców dawnego zaboru rosyjskiego, a w 1928 roku byłego zaboru austriackiego).
[edytuj] Odzyskanie niepodległości
Po odzyskaniu niepodległości urzędnicy przy wyrabianiu dokumentów nierzadko błędnie odczytywali zapis nazwiska w języku zaborcy, dlatego po 1918 roku pojawiły się liczne nazwiska zniekształcone, "zepsute" błędną repolonizacją. Szczególnie jaskrawo widać to w środowiskach wiejskich. Niepiśmienni chłopi, stanowiący większą część społeczeństwa, znali swoje nazwisko tylko w formie mówionej i nie potrafili wyegzekwować określonej formy jego zapisu. Błędne zapisy powstawały też w skutek przyczyn prozaicznych, takich jak: niewyraźna werbalizacja nazwiska przez petenta (np. jąkającego się, sepleniącego) lub nieuważne słuchanie przez urzędnika. Niektóre rodziny na przestrzeni pięciu, dziesięciu czy dwudziestu lat posługiwały się nawet kilkoma różnymi formami swojego nazwiska (np. Zawadzki → Zawadski → Zawacki).
[edytuj] Czasy obecne
Wedle obowiązującego w Polsce prawa posiadanie nazwiska jest obowiązkowe. Zwykle przyjmuje się je po ojcu, natomiast żona na ślubie przyjmuje najczęściej nazwisko męża, choć obecnie wiele kobiet zachowuje swe nazwisko, zwłaszcza te, które pod swym panieńskim nazwiskiem mają osiągnięcia zawodowe, naukowe lub artystyczne. Coraz częściej małżonkowie przyjmują nazwiska podwójne. Polskie prawo dopuszcza także na przyjęcie przez męża nazwiska żony, co jednak jest rzadko praktykowane.
[edytuj] Zmiana nazwiska
Każdy obywatel naszego kraju na podstawie obowiązujących przepisów może wystąpić o zmianę nazwiska. Prawo do tego mają osoby noszące do tej pory nazwiska ośmieszające lub uwłaczające ich godności, obcobrzmiące, równe imionom.
Na zmianę może też zdecydować się osoba nosząca nazwisko brzmiące neutralnie, formalnie poprawnie. Podstawą może być fakt, że dana osoba stwierdziła, iż ktoś inny o tym samym nazwisku okrył je niesławą w wyniku popełnienia czynów karalnych.
[edytuj] Kobiece formy nazwisk
[edytuj] Nazwiska polskich Żydów
Ziemie polskie były obszarem wielokulturowym. Oddziaływały tu na siebie nie tylko tradycje – ogólnie mówiąc – wschodnia i zachodnia, ale też chrześciajńska, muzułmańska i judaistyczna.
W zasadzie do końca XVIII wieku Żydzi wschodniej i centralnej Europy nie posiadali nazwisk dziedzicznych we współczesnym rozumieniu. Nie znaczy to, że do identyfikacji wystarczało im samo imię. Radzili sobie w podobny sposób jak inne narody: obok imienia używali nazwy miejsca pracy, urodzenia czy pochodzenia, wykonywanego zawodu itp., dodając do tego imię ojca lub matki.
W zaborze rosyjskim od 1845 roku Żydzi, podobniej jak inni obywatele, zmuszeni byli przybrać nazwiska dziedziczne. Neleży podkreślić, że nie zawsze mogli sami decydować o wyborze nazwiska. Bardzo często zależało to od urzędnika, który mógł narzucić swoją wolę i często tak robił (szczególnie w Galicji). Dlatego też nazwiska Żydów mogą zawierać różne elementy językowe: hebrajskie, niemieckie, jidysz, słowiańskie i inne. Cechą charakterystyczną nazewnictwa żydowskiego jest hybrydalność nazwisk, np. do hebrajskiego lub słowiańskiego tematu (rdzenia) dodawano końcówkę lub sufiks z innego języka.
[edytuj] Typy nazwisk
Dzieje kształtowania się polskich nazwisk były analizowane przez wielu badaczy. Wszyscy się zgadzają, że był to proces długotrwały i różnorodnie przebiegający. Formowanie się nazwisk na terenie Rzeczypospolitej dokonywało się w sposób złożony i na każdym z jej terenów mogły dominować te lub inne trendy. Dotyczy to m.in. różnic w doborze przyrostków. W jednym regionie mogły przeważać przyrostki jednego typu, w innym odmiennego. Dodatkowo na różnice terytorialne i chronologiczne nakładały się złożone uwarunkowania kulturowe, związane z rozwartswianiem stanowym społeczeństwa Rzeczypospolitej.
Wobec rozwoju naszego państwa w dobie średniowiecza oraz zależności związanych ze służbą wojskową, podatkami, stanem posiadania itp. gdzie wystarczały imiona, których zasób był ograniczony. Do imion zaczęto więc dodawać element dodatkowy (przydomek, pranazwisko), pozwalający na dokładniejszą identyfikację osoby w społeczności, w tym także w dokumentach. Uważa się, że do końca XV wieku przyjęły się podstawowe typy budowy rodzimych nazwisk. Co prawda w wiekach późniejszych mogły pojawiać się nowe elementy słowotwórcze, ale przystosowały się do funkcjonujących wcześniejszych typów budowy.
[edytuj] Podział nazwisk ze względu na treść zawartą w rdzeniu
| Przybliżone znaczenie rdzenia | Przykładowe nazwiska | Odsetek wśród 1000 najpopularniejszych nazwisk |
| imiona (głównie od imienia ojca lub świętego patrona) nazwiska równe imionom |
Szymański Jankowski Wojciechowski Piotrowski Pawłowski |
25,6% |
| zawody (profesja, funkcja, zajęcie), status, stosunki rodzinne, pokrewieństwo |
Kowalski Woźniak Krawczyk Kaczmarek Wdowiak |
15,3% |
| opisowe, no. cechy fizyczne, charakteru (typ przezwiska) |
Wysocki Czarnecki Wesołowski Małecki Kędzierski |
13,6% |
| zwierzęta (praktycznie cały świat fauny oraz owady) | Kozłowski Zając Wróbel Dudek Sikora |
11,6% |
| przedmioty (np. narzędzia) substancje, produkty spożywcze, potrawy |
Krupa Kopeć Socha Skiba Żurek |
9,3% |
| rośliny (w tym również określenia ogólne, dotyczące szaty roślinnej, np. las, zieleń oraz części roślin - kwiat, kłos) |
Wiśniewski Kwiatkowski Jabłoński Malinowski Chmielowski |
8,3% |
| pochodzenie charakteryzowane szczegółowo (np. miejsce zamieszkania, urodzenia, ze wskazaniem relacji geograficznych i przestrzennych) nazwy etniczne |
Mazur Górski Borkowski Krajewski Czech |
8,2% |
| liczebniki określenia kalendarzowe czas |
Wieczorek Majewski Piątek Marzec Niedzielski |
1,8% |
| nazwiska obce | Szulc Szwarc Miller Hoffmann Lange |
1,5% |
| pochodzenie charakterystycznie ogólne | Nowak Przybysz Niewiadomski |
1,1% |
| inne (w tym również wieloznaczne oraz trudne do wyjaśnienia) |
Lewandowski Lewicki Sudoł Wyrzykowski Galiński |
3,7% |
Tabelę zaczerpnięto z ksiązki "1000 najpopularniejszych nazwisk w Polsce" - w rzeczywistości wykres ten wygląda inaczej, gdyż w tej statystyce uwzględniono jedynie 1/3 ogółu ludności Polski
[edytuj] Nazwiska równe imionom
Jedną z wymienionych wyżej kategorii są nazwiska równe imionom. Warto przyjrzeć się źródłom ich formowania. Część takich nazwisk mogła powstać w wyniku nazywania w małej społeczności (głównie na wsi) kilkorga dzieci jednago ojca jego imieniem, np. Adamy (od imienia ojca: Adam), Jany (od imienia ojca: Jan) czy Piotry (od imienia ojca: Piotr). Gdy te Adamy Jany i Piotry osiągały pełnię praw dorosłego człowieka, to tak urobione miano (już jako Adam, Jan czy Piotr) mogło dołączyć do właściwego imienia (tego nadanego na chrzcie) i stać się nazwiskiem, np. Karolina Adam, Piotr Jan czy Barbara Piotr.
Część nazwisk równych imionom wiązała się z faktem, że chociaż dana osoba posiadała imię otrzymane na chrzcie, to potocznie, na co dzień, zwracano się do niej używając innego imienia. Można przypuszczać, że praktykowano to od wprowadzenia w Polsce chrześcijaństwa. Obok silnej, zakorzenionej tradycji przedchrześcijańskiej pojawiła się wówczas nowa, zupełnie odmienna: w dalszym ciągu noszono dawne, tradycyjne imiona słowiańskie, a jednocześnie przy chrzcie duchowni nadawali imiona dotąd na ziemiach polskich nieznane. Taka dwuimienność w czasach późniejszych, np. w momencie spisu powinności pańszczyźnianych, powodowała, że jeden z elementów kancelista mógł uznać za imię, a drugi za nazwisko.
Kolejny, najbliższy nam chronologicznie sposób mnożenia nazwisk równych imionom określają normy prawne z pierwszej połowy XIX-stego wieku. Przepisy kodeksu cywilnego Królestwa Polskiego z roku 1825 nie regulowały kwestii nadawania nazwiska dziecku nieznanych rodziców. Ówczesny urzędnik stanu cywilnego, sporządzający akt urodzenia takiego dziecka, nie znając nazwiska, wpisywał niekiedy dwa imiona. Wtedy to drugie pełniło funkcję nazwiska. Powstałe tymi sposobami nazwiska drogą dziedziczną przechodziły z pokolenia na pokolenie i dziś tworzą wśród nazwisk polskich dość liczną grupę.
[edytuj] Nazwiska odmiejscowe i od nazw etnicznych
[edytuj] Nazwiska od wyrazów pospolitych i nazw czynności
Wielka liczba nazwisk została utworzona od wyrazów pospolitych (tzw. apelatywów). Część tych nazwisk brzmi tak samo jak ich pierwowzór, np. ogórek (warzywo) i Ogórek (nazwisko).
Natoamist druga część tego zbioru została wzbogacona o przyrostki, np. grzyb (roślina) i Grzyb-owski (nazwisko).
Początkowo przezwiska, a z czasem nazwiska pochodzące od zwierząt czy roślin, bardzo często miały nie tylko nazywać, odróżniać danego człowieka, ale mogły być metaforycznym komentarzem do jego przypadkowego, jednostkowego zachowania lub posiadania jakiejś cechy charakteru. Wykorzystując je, można było na ogół dość dokładnie i praktycznie określić prawie każdego człowieka. Tak więc osobnika o sporej tuszy, a zarazem bardzo silnego zwano przeważnie Bykiem, Niedźwiedziem lub Zwierzem, innego, uchodzącego w danym środowisku za wyjątkowo przebiegłego i chytrego - Lisem, a jego syna (w zależności od regionu Polski) - Lisowczykiem, Lisieckim lub Lisowskim, człowieka mieszkającego na końcu wsi lub za rzeką – Koniecznym lub Zarzecznym, a wypuszczającego dość często i głośno swoje wiatry – Bździochem lub Pierdziochem. I takie właśnie przezwisko zapisywano przy jakiejś urzędowej potrzebie przez miejscowe władze, zwłaszcza przez administrację dworską i kościelną, przeważnie przy rozpisywaniu i ewidencjonowaniu pańszczyźnianych powinności, przy czym zupełnie nie troszczono się, aby brzmiało ono jakoś godziwie. Chodziło tylko o to, by wyróżniało ono pańczszyźnianego chłopa spośród innych - by pozwalało na jego identyfikację. Autorytet dworu i plebanii był w tym czasie tak duży, że poddany nie śmiał po prostu oponować i godził się na takie określenie jego osoby, jakie funkcjonowało już w miejscowym środowisku. Obie strony nie uświadamiały sobie wówczas, jak ważną sprawą w życiu człowieka stanowić będzie nazwisko.
Podstawą powstania dużej grupy nazwisk były uprawiane przez ludzi rzemiosła (czyli zawody), zajęcia oraz narzędzi z nimi związanych. Klasycznym przykładem jest nazwisko Kowal i jego późniejsze formy, np. Kowalik, Kowalski oraz Kowalczyk. Osoby zajmujące się krawiectwem można było nazwać Krawiec, ale też obdarzano je nazwiskami typu: Guzik, Pętelka, Nitka, Igła czy Nogawka.
Opisane wyżej nazwiska (głównie odapelatywne, czyli powstałe od wyrazów pospolitych) wykształciły się w przeciągu XIV-stego i XV-stego wieku. Stały się charakterystyczne dla niższych warstw mieszkańców wsi i miast. Część z nich był i pozostała znaczeniowo obojętna, ale część zachowała konotacje negatywne.
[edytuj] Najpowszechniejsze przyrostki
| Przyrostek / grupa przyrostków |
Odsetek poszczególnych przyrostków | Odsetek grup przyrostków |
| -ski -cki -dzki |
30,3% 4,9% 0,4% |
35,6% |
| -ak | 11,6% | 11,6% |
| -ek | 8,6% | 8,6% |
| -ik -yk |
3,1% 4,2% |
7,3% |
| -ka | 3,2% | 3,2% |
| -owicz -ewicz |
0,9% 1,4% |
2,3% |
| pozostałe | 31,4% | 31,4% |
[edytuj] Nazwiska zakończone na -ski, -cki i -dzki
Nazwiska z tego typu przyrostkami wiążą się z kulturą szlachecką. Należy jednak przyznać, że stanowią zasadniczą i istotną część zbioru nazwisk polskich.
Typ takiego przyrostka jest najbardziej charakterystycznym wyróżnikiem nazwisk polskich wśród nazwisk zagranicznych. Przy czym zbliżony przyrostek -s'kyj można spotkać wśród znacznej części nazwisk ukraińskich, a przyrostek -s'kij wśród pewnej części nazwisk rosyjskich. Podobieństwo ma dwa źródła: wspólne, słowiańskie korzenie języków oraz silne oddziaływanie polskiej kultury, począwszy od XIV wieku, na terenie kresów południowo-wschodnich i wschodnich.
Badacze nazw własnych stwierdzili, że w drugiej połowie XIII wieku nastąpił początek procesu tworzenia się nazwisk, w tym z przyrostkiem typu -ski.
[edytuj] 30 najpopularniejszych nazwisk w Polsce
| 1. | Nowak | 203 506 |
| 2. | Kowalski | 139 719 |
| 3. | Wiśniewski | 109 855 |
| 4. | Wójcik | 99 509 |
| 5. | Kowalczyk | 97 796 |
| 6. | Kamiński | 94 499 |
| 7. | Lewandowski | 92 449 |
| 8. | Zieliński | 91 043 |
| 9. | Szymański | 89 091 |
| 10. | Woźniak | 88 039 |
| 11. | Dąbrowski | 86 132 |
| 12. | Kozłowski | 75 962 |
| 13. | Jankowski | 68 514 |
| 14. | Mazur | 66 773 |
| 15. | Wojciechowski | 66 361 |
| 16. | Kwiatkowski | 66 017 |
| 17. | Krawczyk | 64 048 |
| 18. | Kaczmarek | 61 816 |
| 19. | Piotrowski | 61 380 |
| 20. | Grabowski | 58 393 |
| 21. | Zając | 55 647 |
| 22. | Pawłowski | 55 488 |
| 23. | Michalski | 55 485 |
| 24. | Król | 53 620 |
| 25. | Wieczorek | 50 681 |
| 26. | Jabłoński | 50 414 |
| 27. | Wróbel | 50 375 |
| 28. | Nowakowski | 49 693 |
| 29. | Majewski | 48 839 |
| 30. | Olszewski | 47 607 |
[edytuj] Najpopularniejsze nazwiska w województwach
[edytuj] wielkopolskie
| 1. | Nowak | 35 011 |
| 2. | Kaczmarek | 24 185 |
| 3. | Wojciechowski | 12 928 |
[edytuj] śląskie
| 1. | Nowak | 31 838 | |
| 2. | Kowalski | 11 811 | |
| 3. | Wójcik | 11 440 | |
| 4. | Błach | 10 281 | |
| 5. | Paszenda | 6 201 |
[edytuj] mazowieckie
| 1. | Kowalski | 26 270 |
| 2. | Wiśniewski | 21 940 |
| 3. | Kowalczyk | 21 586 |
[edytuj] małopolskie
| 1. | Nowak | 23 671 |
| 3. | Wójcik | 13 347 |
| 3. | Zając | 10 206 |
[edytuj] kujawsko-pomorskie
| 1. | Lewandowski | 23 133 |
| 2. | Wiśniewski | 18 410 |
| 3. | Kowalski | 12 076 |
[edytuj] łódzkie
| 1. | Nowak | 15 460 |
| 2. | Kowalski | 15 005 |
| 3. | Kowalczyk | 13 121 |
[edytuj] dolnośląskie
| 1. | Nowak | 12 217 |
| 2. | Kowalski | 9 429 |
| 3. | Wójcik | 7 046 |
[edytuj] lubelskie
| 1. | Wójcik | 12 937 |
| 2. | Mazurek | 9 644 |
| 3. | Mazur | 8 019 |
[edytuj] podkarpackie
| 1. | Mazur | 9 530 |
| 2. | Nowak | 9 301 |
| 3. | Baran | 8 022 |
[edytuj] warmińsko-mazurskie
| 1. | Wiśniewski | 7 994 |
| 2. | Kozłowski | 7 764 |
| 3. | Kowalski | 6 480 |
[edytuj] pomorskie
| 1. | Wiśniewski | 7 446 |
| 2. | Kamiński | 6 752 |
| 3. | Wojciechowski | 6 687 |
[edytuj] zachodniopomorskie
| 1. | Nowak | 7 444 |
| 2. | Kowalski | 6 345 |
| 3. | Wiśniewski | 6 284 |
[edytuj] podlaskie
| 1. | Dąbrowski | 7 177 |
| 2. | Kozłowski | 5 560 |
| 3. | Zalewski | 5 165 |
| 2. | Dzietczyk | 5 560 |
[edytuj] opolskie
| 1. | Nowak | 5 538 |
| 2. | Wieczorek | 2 654 |
| 3. | Mazur | 2 512 |
[edytuj] lubuskie
| 1. | Nowak | 5 444 |
| 2. | Kaczmarek | 3 121 |
| 3. | Kowalski | 2 904 |
[edytuj] świętokrzyskie
| 1. | Nowak | 5 538 |
| 2. | Wieczorek | 2 654 |
| 3. | Mazur | 2 512 |
[edytuj] Bibliografia
- 1000 najpopularniejszych nazwisk w Polsce, Jarosław Maciej Zawadzki, Warszawa 2002, ISBN 83-7311-265-0
- Nazwiska Polaków. Słownik historyczno etymologiczny Kaziemierz Rymut, Kraków 1999, ISBN 83-8762-318-0; ISBN 83-8762-335-0
