Xenophanes

Xenophanes (circa 570 - circa 475 v. Chr.) was een Grieks filosoof en dichter (zie ook Griekse Elegie), geboren in Colophon, rond 570 v. Chr. Data en betrouwbare gegevens over zijn leven zijn schaars. Hij ontvluchtte al vroeg uit zijn geboorteplaats naar Sicilië, vanwege de Perzische invallen die zijn land destijds teisterden. Van Sicilië verhuisde hij naar Magna Graecia, waar hij filosoof werd in de school van Pythagoras. Hier kreeg hij aanzienlijke vrijheden, en weerstond de doctrines van Epimenides, Thales en Pythagoras. Uiteindelijk vestigde hij zich in Elea in Zuid-Italië, waar hij in ca. 475 voor Chr. overleed.

Xenophanes zette de aanval in op het Griekse polytheisme.

Van hem is de volgende humoristische uitspraak:

‘Homerus en Hesiodotus hebben aan de goden alle dingen toegeschreven die schandelijk en onterend zijn voor de stervelingen: diefstal, overspel en leugen.’

‘De stervelingen menen dat de goden verwekt zijn evenals zij, en kleren, een stem en gestalte hebben als zij... ja, als de ossen en paarden en leeuwen handen bezaten en kunstwerken konden scheppen, zoals de mensen, zouden de paarden de goden als paarden afbeelden, de ossen daarentegen als ossen.’

‘De Ethiopiërs maken hun goden zwart met stompe neuzen; de Thraciërs zeggen dat de hunne blauwe ogen en rood haar bezitten.’

‘In werkelijkheid hebben de mensen nooit iets zekers aangaande de goden geweten en zullen dat ook nooit weten.’

Xenophanes stelt dus dat de mensen nooit iets zeker van goden hebben geweten, en ze zullen dat ook nooit weten. Xenophanes is daarmee de eerste agnost.

Maar hij voegt daaraan toe:

‘De goden hebben echt niet vanaf het begin alles aan de stervelingen geopenbaard, maar mettertijd vinden zij zoekend het betere.’

Vooral het laatste deel van deze zin is belangwekkend, omdat hij daarmee de grondslag legt voor de empirische wetenschap. Hij laat de goden voor wat ze wel of niet zijn, omdat je daar toch niets over kunt weten, maar richt zich op het verwerven van kennis door empirisch onderzoek zoals dat sedertdien in de natuurwetenschap gebruikelijk is geworden.

Dit empirisme van Xenophanes is voor zijn tijd buitengewoon vernieuwend. Want daarmee formuleert hij voor het eerst een methode tot het verwerven van kennis die niet, zoals in zijn tijd gebruikelijk, gebaseerd is op openbaring of zienerschap en alleen toegankelijk voor priesters, profeten en andere ingewijden of uitverkorenen. De kennis waar Xenophanes op duidt is voor iedereen verwerfbaar door de juiste methode. Hier ontstaat dus ook het onderscheid tussen natuurlijke en bovennatuurlijke kennis. Xenophanes verwerpt alle bovennatuurlijke kennis: De goden hebben echt niet vanaf het begin alles aan de stervelingen geopenbaard.

Thales van Milete formuleerde als eerste westerse filosoof het principe van het reductionisme. Het reductionisme van Thales en het empirisme van Xenophanes vormen samen nog steeds de methodische grondslag van de natuurwetenschap.

Xenophanes haalde zijn argumenten met name uit de meteorologie, en bracht de Griekse goden een voor een terug tot weerverschijnselen. Men veronderstelt wel dat hij hiermee voortbouwde op de kosmologie van Anaximandros.

Sommigen menen dat de christelijke apostel Paulus in dit opzicht bij Xenophanes aansluit wanneer hij verklaart: "Wie van ons heeft ooit God gezien?". Hoewel het in theorie natuurlijk mogelijk is dat Paulus kennis heeft gehad van het gedachtegoed van Xenophanes, bestaat daarvoor geen enkele concrete aanwijzing. Volgens de meeste uitleggers baseert Paulus zijn uitspraak op andere gronden.

Volgens Xenophanes kan er maar één hoogste wezen bestaan: een alomtegenwoordige god, die identiek is met de wereld. Achter de veelheid van de verschijnselen is er dus volgens hem één eeuwig, onveranderlijk Zijn. Dat onveranderlijke Zijn is echter niet transcendent, zoals bijvoorbeeld later bij Plato, maar immanent, aanwezig in deze werkelijkheid en daarmee zelfs samenvallend. De leerlingen van Xenophanes zouden deze leer tot de uiterste consequenties uitwerken. Men denkt dat Parmenides een leerling van Xenophanes is geweest. We vinden die opvatting later ook weer terug bij Spinoza die zei 'God en de natuur zijn één'.

Als oer-element, waaruit alles is voortgekomen, zag hij aarde en water.