Stemmen (muziek)
Stemmen is in de muziek de afstemming of keuze van een set toonhoogten.
Inhoud |
[bewerk] Algemeen
Informeel kun je van een muziekinstrument zeggen dat het is gestemd als de te stemmen tonen onderling niet meer wringen, dissoneren, of vals klinken, en dus goed bij elkaar passen. Twee muziekinstrumenten zijn geschikt om samen te spelen, wanneer de instrumenten op dezelfde toonhoogte gestemd worden. Als verschillende muziekinstrumenten samen spelen terwijl ze niet dezelfde stemming hebben kan dit vals klinken. Daarom stemt men ze, zodat de noten gelijk klinken.
[bewerk] Drie niveaus
De stemming geschiedt op drie verschillende niveaus.
Het instrument als geheel moet op de juiste toonhoogte gestemd zijn. Volgens de norm betekent dat dat een eengestreepte a een frequentie heeft van 440 Hz. Deze stemming is van minder belang als er solo wordt gespeeld.
De verschillende tonen van een instrument moeten met elkaar overeenkomen. Voor een viool betekent dit dat elke snaar een kwint hoger is dan de voorgaande snaar. Dit is de uitwendige stemming.
Ten slotte moeten de boventonen van iedere toon overeenkomen met de grondtoon. Bij de meeste instrumenten, zoals violen, is dit vanzelf goed. Een viool met één snaar die solo bespeeld wordt, klinkt altijd zuiver. Bij andere instrumenten, zoals torenklokken, moet iedere boventoon apart gestemd worden. Dit is de inwendige stemming.
[bewerk] Stemtoon
Bij juiste stemming van de a klinkt deze als de kamertoon (tegenwoordig 440 hertz). Deze toon wordt (buiten een orkestsituatie) meestal van een stemvork betrokken. In een orkest wordt de stemtoon doorgaans geleverd door de hobo. Hierop stemt iedereen zijn/haar instrument af. De klank van de hobo is zo doordringend dat in het stemrumoer iedereen deze goed kan horen.
[bewerk] Transponerend
Afhankelijk van het instrument wordt een andere toon gebruikt om op te stemmen. Het gaat er dan om of het betreffende instrument een transponerend instrument is of niet. Hoe zit dat in elkaar? Wellicht is het volgende onlogisch. Want als het gaat om een transponerend instrument (bijvoorbeeld een trompet), dan is de toon die je speelt niet gelijk aan dezelfde toon van een niet transponerend instrument. Voorbeelden:
- Als een trompet een 'C' speelt, dan klinkt er een Bes (de trompet wordt daarom Bes-instrument genoemd).
- Als een alt-saxofoon een 'C' speelt, dan klinkt er een Es (de alt-saxofoon wordt daarom een Es-instrument genoemd).
Om zowel transponerende en niet transponerende instrumenten goed samen te laten klinken (dus goed wilt stemmen), gebruiken transponerende en niet transponerende instrumenten andere stemtonen. Allen tezamen klinken de instrumenten dan gelijk. Voorbeelden:
- Bij niet transponerende instrumenten, zoals de dwarsfluit en de viool, wordt doorgaans de 'A' (la) gestemd.
- Transponerende instrumenten als de trompet en de klarinet stemmen de 'Bes' (si bemol).
- Een altsaxofoon en baritonsaxofoon, ook transponerende instrumenten, stemmen de 'Es' (mi bemol)).
[bewerk] Hulpmiddelen
Behalve dat een instrument op het gehoor gestemd kan worden, bestaan er ook elektronische stemapparaten die het geluid opnemen en met een wijzertje of LEDjes aangeven hoeveel cent te hoog of te laag het instrument nog gestemd staat. Bij elektrisch versterkte instrumenten is het soms mogelijk het stemapparaat op een daarvoor voorziene ingang op het instrument aan te sluiten.
[bewerk] Moeilijk stembaar
Sommige instrumenten kunnen niet of nauwelijks door de bespeler zelf gestemd worden, met name de piano wordt gestemd door een pianostemmer. De accordeon wordt indien nodig bij een reparateur gestemd. Marimba, xylofoon en vibrafoon moeten hiervoor terug naar de fabriek.
[bewerk] Membranofonen
Membranofonen (slagwerk met een slagvel) worden ook gestemd. Alleen kunnen membranofoon niet op bepaalde tonen worden gestemd. Dat komt omdat membranofonen onregelmatige geluidstrillingen produceren. Dat is bij de aerofonen (blaasinstrumenten), chordofonen (snaarinstrumenten) en elektrofonen (elektronische instrumenten) niet het geval. Deze produceren namelijk regelmatige trillingen en zijn ze dus wél op toonhoogte te stemmen. Feitelijk produceren membranofonen ruis. Dat geldt overigens ook voor de idiofonen. Dat is slagwerk zonder een slagvel (bijvoorbeeld een beatring, guiro of maracas).
Ruis is natuurlijk te beïnvloeden totdat je een mooie 'ruisklank' hebt bereikt. Zo kan het lijken dat bijvoorbeeld een trom op een bepaalde toon is gestemd, alleen is dat feitelijk niet het geval.
Noot: Sommige idiofonen kunnen wél op toonhoogtes worden gestemd. Denk bijvoorbeeld aan een xylofoon of vibrafoon.
[bewerk] Om rekening mee te houden
Vellen zijn kwetsbaar en er komt veel spanning op te staan. Het is daarom van belang om een membranofoon met beleid en de juiste techniek te bespannen en te stemmen. Als de spanbouten van membranofonen kruislings worden aangedraaid, en nooit meer dan een 45 graden per keer, dan wordt het beste resultaat bereikt. Hoe strakker het vel wordt bespannen, hoe hoger de ruisklank wordt.
