Stad-Utrechts
Het Stad-Utrechts, Uterechs, Utregs of Uteregs is het stadsdialect gesproken door de autochtone "volksklasse" van de stad Utrecht in enge zin (bijv. niet in Vleuten en De Meern). Het behoort tot het Utrechts-Alblasserwaards, een oostelijke variant van het Hollands.
Het dialect deelt de hoofdkenmerken van de volkstaal uit het omringende platteland: t-deletie (Uterech), een verwijding van a naar aa (maan voor "man"), een verdonkering van aa naar ao (maon voor "maan") en de open uitspraak van de ee en oo (eê en oô). Als typisch voor het Stad-Utrechts wordt wel de verkleuring van e naar a genoemd ('Eên' wordt bijv. als 'eean' gezegd). De sch wordt ongeveer als sjch uitgesproken. Verkleinwoordjes eindigen op -ie, -chie, -echie, -sjie, -tsjie, -pie en -kie: stadsjie (stadje), jochie (jongen, in het Uterechs ook gezegd tegen een messjie, hoewel er liever waaijfie gebruikt wordt). (Bij)zinnen worden met enige regelmaat afgesloten met het betekenisloze waor (ongeveer uitgesproken als 'wao[r]': "loop ik laots over straot, waor, gaot Tarzâan medeên blaffe, waor, as 'n âchte[r]lijke").
Verder is het Stad-Utrechts lexicaal gekleurd als stadsdialect. Zo kent het een aantal Bargoense woorden. Er is tevens een traditie van "humoristisch schelden" in het Utrechts met eigenaardige scheldwoorden ("âchte[r]lijke gladdioal"), een "scheldwoord" dat overigens nauwelijks in Utrecht gebezig wordt.
In de stad Utrecht wordt het dialect duidelijk door minder mensen gesproken dan op het omringende platteland. Het Stad-Utrechts wordt in hoge mate met de allerlaagste bevolkingsklasse geassocieerd. In zijn Dialecticon (1874) neemt Johan Winkler twee vertalingen van de Gelijkenis van de Verloren Zoon op; een is er in gewoon Utrechts en een in "de platste spraak van de laagste klasse des volks". In de twintigste eeuw kwam het Utrechts in de mode bij cabaretiers als Tineke Schouten, Hennie Oliemuller en Herman Berkien - ook zij gebruikten het evenwel steeds door de mond van volkse Utrechters, wat het imago van het dialect bevestigt. Het in 1995 uitgebrachte boekje "De vollekstaol van de stad Uterech" (inmiddels vier drukken) verkoopt goed.
In vroeger tijden was het Utrechts veel oostelijker van karakter; onder druk van het machtige Hollandse zuiderkwartier is de taal in de loop der jaren verhollandst. Het staat vrijwel vast dat tot in de negentiende eeuw de ij nog in veel woorden als ie werd uitgesproken. Ook veranderde de sch- in sj-, zoals tot voor kort nog op de Veluwe (de huidige uitspraak sjch- is daar nog een overblijfsel van). Nog in 1911 werd de vorm sjiete voor "sch..." opgetekend.
Tegenwoordig is het een uitstervend dialect, vanwege de sterke doorstroom van de stad, en veryupping van veel arbeiderswijken. Vele authentieke Utrechters verhuizen, en andere mensen komen ervoor in de plaats. Toch zijn er enkele volkse plekken waar je het nog veel opvangt. Voorbeelden zijn de Amsterdamsestraatweg, Abstede/Sterrenwijk, Lombok-Oost.
In het cabaret werd en wordt het gebruikt door:
- Hennie Oliemuller († 2002)
- Tineke Schouten
- Herman Berkien († 2005)
- Harrie Jekkers
- Rijk de Gooyer
- Wim Sonneveld († 1974).
- Herman van Veen
- Jeroen van Merwijk
In de popmuziek zijn de volgende hits in het Uterechs (geuzenspelling: Ut[e]regs) bekend:
- 'k Wist niet dat je kwaod werd van Pleps uit 1982
- alle hits van Tineke Schouten
- Waor is toch mijn caravan van Herman Berkien uit 1984.
- De bal van Jaap Fischer
[bewerk] Utereg me staadsjie
Het eerste couplet van Utereg me stadje van Herman Berkien:
Nederlands:
- Uterecht, me stadje daar gebeurt van allerhand
- 't bruist aan alle kant, in 't hartje van 't land
- de Sterrenwijk, 't Houtplein en 't lange Rozendaal
- Uterecht, 't mooist van allemaal
Stad-Utrechts:
- Utereg, me staadsjie doar gebeurt vaan aallerhaand
- 't bruis an aalle kaant, in 't haartsje van 't laand
- de Sterrenwijk, 't Houtplein en 't laange Roazedoal
- Utereg, 't moois vaan aallemoal
