Sleeptoon en stoottoon
Sleeptoon en stoottoon zijn de traditionele namen uit de fonologie voor de twee tonen die gebruikt worden in Limburgse dialecten (en ook in de nabijliggende Rijnlandse dialecten van het Duits) om woorden van elkaar te onderscheiden. Andere termen die wel gebruikt worden zijn hoge toon en valtoon en accent 1 en accent 2.
Inhoud |
[bewerk] Het gebruik van tonen in Limburgse dialecten
Anders dan andere variëteiten van het Nederlands maken veel Limburgse dialecten gebruik van verschillen in toonhoogte om een verschil in betekenis uit te drukken. Het Limburgse woord bein kan bijvoorbeeld zowel 'been' (enkelvoud) als 'benen' (meervoud) betekenen. De klinkers en de medeklinkers zijn precies hetzelfde, alleen de toonhoogte waarop ze worden uitgesproken verschilt: het enkelvoud heeft een sleeptoon, het meervoud een stoottoon.
Het Limburgs lijkt hiermee een beetje op bekende toontalen als het Chinees, maar is wat minder extreem. Waar Chinese dialecten vier, vijf en volgens sommigen wel zes verschillende tonen onderscheiden, heeft het Limburgs er maar twee. Bovendien worden de tonen in het Limburgs alleen gerealiseerd op de lettergreep met de hoofdklemtoon in het woord.
Behalve voor het verschil tussen enkel- en meervoud worden toonverschillen in het Limburgs ook onder andere gebruikt om verschillende vormen van het bijvoeglijk naamwoord te maken, maar ook om woorden te onderscheiden die in andere Nederlandse dialecten gelijkluidend zijn. Zo wordt in veel Limburgse dialecten het voorzetsel bij onderscheiden van de naam van het insect doordat de eerste een sleeptoon heeft en de tweede een stoottoon.
[bewerk] Fonetiek
Het meest kenmerkende fonetische verschil tussen stoot- en sleeptoon is het toonverloop van de zogenoemde grondtoon van het spraaksignaal. Zoals op bijgaande afbeeldingen is te zien (gemaakt van metingen van het woord bal = 'rond voorwerp' en bal = 'partijtje' in het dialect van Roermond) gaat in de valtoon de toon duidelijk omlaag, terwijl deze in de sleeptoon op gelijke hoogte blijft.
Overigens wordt het verschil tussen de twee tonen in andere Limburgse dialecten op een andere manier gemaakt. Zo is bekend dat het belangrijkste fonetische verschil tussen de twee tonen in het Maastrichts is dat de sleeptoon langer is dan de valtoon.
Met de toonverschillen gaan in sommige gevallen ook andere verschillen gepaard, bijvoorbeeld in de kwaliteit van de klinkers. In het Sittards zijn bijvoorbeeld de klinkers die stoottoon hadden geworden tot tweeklanken (ee werd ei). In het Maastrichts gebeurde hier en daar iets soortgelijks: een ie en een uu met een stoottoon werden vaak een ij resp. ui, terwijl de klinkers met sleeptoon intact blven. Zodoende kent men daar iech sjrief, diech sjrijfs, heer srijf ("ik schrijf - jij schrijft - hij schrijft") en kruus - kruiske ("kruis - kruisje").
[bewerk] Ontstaan
Over de vraag hoe de toonverschillen in Limburg zijn ontstaan, doen verschillende theorieën de ronde. Vaak wordt aangenomen dat er een verband is met de zogenoemde sjwa-afval in de middeleeuwen, waar woorden als kinne werden tot kin. Om het effect van de lengte die de sjwa bijdroeg, te behouden zouden deze woorden zijn gerealiseerd met een sleeptoon. Oncontroversieel is deze opvatting echter niet.
[bewerk] Onderzoek
Limburgse tonen trekken al lange tijd de aandacht van Nederlandse taalwetenschappers en dialectologen. In de jaren dertig deden verschillende Limburgse studenten in Nijmegen onder leiding van prof. Jac. van Ginneken onderzoek naar het verschijnsel. Nog steeds wordt er onderzoek naar tonen gedaan op onder meer de universiteiten van Nijmegen en Leuven en aan het Meertens Instituut.
