Schiermonnikoogs
Het Schiermonnikoogs (Eilauners) is het door de bewoners van Schiermonnikoog gesproken dialect. Het behoort tot het Fries, maar wijkt daar zodanig van af, dat het slecht te verstaan is voor Friezen van de vaste wal. Het dialect is vaak bestudeerd.
Schiermonnikoog ligt meer ten noorden van Groningen dan van Friesland, dat wil zeggen ten oosten van het Lauwersmeer. Daar lag voor 1500 de grens tussen Westerlauwers en Oosterlauwers Fries. Dit heeft zijn consequenties voor het dialect van Schiermonnikoog: woorden als jo en so voor zij (enk.) en zo tegenover het Standaarfriese hja en sa zijn van Oosterlauwerse origine. Ook is de woordenschat wat oostelijker gekleurd. Dit heeft sommige vroege onderzoekers ertoe gebracht dit dialect - ten onrechte - bij het Gronings in te delen.
Een ander onderscheidend verschil met andere friese dialecten is het ontbreken van verkleinwoorden: de voor eilander woningen karakteristieke voorhuisjes worden bijvoorbeeld aangeduid met "lytje hus" inplaats van "huske" zoals op de vaste wal. Het Ingweoons (=Noordzeegermaans) kende vanouds geen verkleinwoorden en het Engels alsmede de meeste Friese talen en dialecten ontberen ze nog altijd. Alleen het Westerlauwers Fries van de vaste wal heeft ze van de omringende streektalen overgenomen.
Ingrijpender verschillen zijn onder meer de geringere breking, sch- waar het Standaardfries sk- heeft (dit is Hollandse invloed en treedt op in meer Wadden-dialecten), consequente umlaut van oe/û in úe, frequente umlaut van oa in eu en verscheidene kleine, incidentele klinkerveranderingen. Dit resulteert in een 'zangerig' effect zoals dat ook in het Hindeloopers wordt aangetroffen. Ook heeft het dialect in principe het verschil tussen mannelijke en vrouwelijke woorden bewaard, al komt dat alleen terug bij voornaamwoorden en niet, zoals nog wel in het eveneens Oostfriese Saterfries, in de lidwoorden.
Het dialect is sinds de Tweede Wereldoorlog sterk in verval, vooral door arbeidsimmigratie en minder door toerisme. Veel bewoners komen van de vastewal en spreken daardoor een ander Fries dialect of Gronings. Volgens veel berichten spreken nog maar 100 bewoners het dialect. Bij het bepalen van het aantal sprekers is het echter de vraag welk criterium gehandhaafd wordt: vermoedelijk spreekt een veel grotere groep mensen wel met Schiermonnikoogse invloeden, maar houdt zich bijvoorbeeld niet meer aan de geslachtsregels.
Er zijn sinds de jaren vijftig regelmatig stukken gepubliceerd in het dialect, meest vertalingen, maar soms ook originele werken. Een aantal korte werken is gebundeld in het Schiermonnikeiger lôzbúek van K. Fokkema. Een lang werk is het evangelie van Mattheüs. Ook zijn er een grammatica, een woordenlijst, en vrij recent twee woordenboeken verschenen. Al deze werken dienen voornamelijk als materiaal voor de vrij populaire cursussen Schiermonnikoogs die sinds de jaren zestig op het eiland worden gegeven.
