Gronings
| Gronings | |
|---|---|
| Naam | Gronings |
| Andere namen | Gronings-Oostfries |
| Eigen naam | Grunnegs |
| Gesproken in | Nederland |
| Taalgebied | Groningen, Noord-Drenthe, Veenkoloniën (Oost-Drenthe), Kollumerland (Fryslân) |
| Aantal sprekers | 310.000 |
| Dialecten | |
| Taalklassificatie | |
| Schrift | Latijnse alfabet |
| Taalstatus | Het Gronings wordt gezien als dialect van het Nedersaksisch |
| Taalcode ISO 639-1 | n.v.t. |
| Taalcode ISO 639-2 | n.v.t. |
| Taalcode ISO 639-3/DIS | gos |
Gronings (Grunnegs, Grönnegs of Grunnegers in het Gronings) is een verzamelnaam voor de Nedersaksische variëteiten uit de Nederlandse provincie Groningen. Het Gronings en de variëteiten van Oost-Friesland vormen gezamenlijk, door het Friese substraat, een opvallende subgroep binnen het Nedersaksische dialectcontinuüm. Het Gronings wordt vooral gekenmerkt door zijn accent. Deze lijkt, in tegenstelling tot de andere Nedersaksische dialecten, niet op het Duits of op het Nederlands. Veel andere Nedersaksische dialecten kunnen als accent gezien worden. Door klanken als ai voor ee en ou voor oe kan dit bij het Gronings niet.
Het begrip Gronings kan strak geografisch worden gedefinieerd, zoals hierboven, maar door de vloeiende overgang met de variëteiten die in de kop van Drenthe worden gesproken, worden de dialecten in en om Zuidlaren, Peize en Roden ook wel als Gronings aangeduid. Het Veenkoloniaals gaat zelfs in ongewijzigde vorm de grens over naar Drenthe en wordt gesproken in het Drentse gebied ten oosten van de hondsrug.
De Groninger variëteiten worden vaak aangeduid met de naam van de plaats of streek waarin ze worden gesproken, zoals het Westerkwartiers, het Stadjeders, het Kollumerpompsters, het Hogelandsters, het Oldambtsters, het Veenkoloniaals en het Westerwolds.
De Nedersaksische variëteiten in Groningen zijn ontstaan toen in de 15e eeuw de invloed van de stad Groningen in de Ommelanden sterk groeide en de Saksische stadstaal het Fries snel verdrong. Toen in 1498 hertog Albrecht van Saksen het bewind over Friesland tussen Vlie en Eems kreeg, was er al weinig Fries over in de Groninger Ommelanden. Tegenwoordig wordt er in Groningen alleen in het Westerkwartier bij Marum nog Fries gesproken. Soms echter wordt het Westerkwartiers zelf ook onder het Fries gerekend.
Doordat het Fries en het Limburgs in 1997 erkend zijn als minderheidstalen, is het Gronings relatief het meest gesproken dialect in Nederland. Daarna komt het Zeeuws en daarna het Twents. De andere dialecten worden meestal alleen door oudere mensen gesproken.
Het Gronings behoort tot het cluster Noordwest-Platduits, waartoe ook het Oostfries behoort. Beide dialecten zijn dan ook aan elkaar verwant. De grootste overeenkomst tussen beide dialecten is de woordenschat. De grootste tegenstelling is de schrijfwijze. Het Oostfries is aangepast aan het Platduits, de Groningse schrijfwijze is aangepast aan het Nederlands. Een voorbeeld hiervan is het Gronings-Oostfriese woord voor schaats (zie hieronder). De uitspraak van het woord is hetzelfde, maar de schrijfwijze is verschillend. Deze connectie met het Oostfries plat heeft tot gevolg dat wanneer het Gronings een aparte status zal krijgen, dit ook voor het Oostfries gaat gelden.
| Oost-Fries | Gronings | Nederlands |
| Schöfel | Scheuvel | Schaats |
| Lüttje | Lutje | Klein |
| Neei | Nij | Nieuw |
| Mus | Moes | Muis |
| Sük | Zok | Zich |
| Het Gronings in kaart gebracht |
 |
| Blauw vlak beslaat het Gronings
Zie ook: het Meertens Instituut |
Inhoud |
[bewerk] Een Groninger tekst
t Grunnegs is n dialekt van t Leegsaksisch. t Is ontstoan dou Stad zok mit de Ommelanden verainde. Dit was mit de aansloeten bie de Unie van Oetrecht. De Ommelanden waren fraistoaleg, mor de Stad was Saksisch. t Saksische van de Stad het t Frais oet de Ommelanden verdrongen, wat dudelk mokt hou veul macht de Stad aiglieks har. t Frais is nait hail verdwenen, t het wel wat sporen noaloaten. Ook wordt in n lutje dail van Grunnen nog Frais sproken, noamelk rond de dörpen Moarem, De Wilp en De Penne.
[bewerk] Spellingsregels in het kort
De onderstaande spellingsregels geven een summiere opsomming. Bovendien is deze spelling een van de mogelijke: een door iedereen geaccepteerde standaardspelling is er niet.
- Hoofdregel: schrijf de woorden zoals je ze uitspreekt;
- Uitzondering: op de hoofdregel bestaan een heleboel uitzonderingen, zodat je kunt gaan twijfelen of er wel een hoofdregel is.
[bewerk] Werkwoorden en meervouden eindigend op -en
Deze worden in het Gronings volledig uitgeschreven:
| Nederlands | Gronings | Uitspraak |
| kijken | kieken | kiekn |
| praten | proaten | proatn |
| paarden | peerden | peerdn |
[bewerk] Open lettergrepen
Net als in het Nederlands heeft het Gronings geen klinkerverdubbeling bij werkwoorden met open lettergrepen:
| Nederlands | Gronings |
| lopen | lopen (en dus geen loopen of loop'm) |
| duiken | duken (geen duuken) |
[bewerk] Oa of ao?
In het Gronings bestaat geen twijfel: altijd oa. Dus proaten (praten), kloagen (klagen) en knoal (kanaal).
[bewerk] Apostrof
Als er aan de rechterkant letters wegvallen, dan wordt de apostrof wel geschreven. Vallen er letters aan de linkerkant weg, dan wordt er geen apostrof geschreven:
| Wel apostrof | Geen apostrof | |
| Nederlands | De hond speelde met zijn bal. | Ik zag een hond. |
| Gronings | d'Hond speulde mit zien bale. | k Zag n hond. |
Dus 't en 'n in het Nederlands wordt t en n in het Gronings. In een enkel geval wordt de letter aan het woord vastgeplakt: soavends, smörgens, smiddags ('s avonds, 's morgens, 's middags).
[bewerk] u of ö
In de Groningse taal zijn menige woorden waarbij de schrijfwijze zo wel met een -u kan als met een -ö. Een goed voorbeeld hiervoor is het woord voor Groningen, Grunnen. Dit wordt in een groot gedeelte van Groningen als Grunnen geschreven, maar in Oost-Groningen zal het eerder als Grönnen gespeld worden. Beide vormen worden juist bevonden.
[bewerk] Trema
In het Gronings valt de Nederlandse trema weg en wordt niet vervangen. Als er een woord staat als Itoalie, weet de Groninger dat hij of zij het uit moet spreken als Itoalië.
[bewerk] Voorzetsels
Een vaak gebruikte maar niet officieel erkende regel in het Gronings is, dat na een voorzetsel heel vaak geen bepaald lidwoord wordt gebruikt.
- Op schoul
- Ien hoes
- Aan boom
- Op toafel
- Ien schuur
- Noar maarkt
Voorbeeld: Wie goan noar Stad tou/toe - Wij gaan naar de stad Groningen
'noar' betekent naar en is een voorzetsel. Het lidwoord ("de" van "de Stad") wordt niet gebruikt.
[bewerk] Woorden op -ig en -lijk
Woorden die in het Nederlands eindigen op -ig, eindigen in het Gronings op -eg: misteg (mistig). Woorden die eindigen op -lijk, schrijft men in het Gronings als -liek of -lek: achterliek (achterlijk). Hier wordt dus de hoofdregel gevolgd.
[bewerk] Voornaamwoorden
[bewerk] SchIn de meeste Groningse dialecten wordt de sch na een medeklinker uitgesproken als ß (=ss). Die medeklinker kan in het Gronings alleen maar de -r zijn. Dit kent het Nederlands ook bij woorden als Belgisch. Wanneer er een -e achterBelgisch komt, verandert de uitspraak van de -sch in -z. Voorbeeld:
[bewerk] LidwoordIn het Gronings worden de twee lidwoorden de en (he)t gebruikt. Netzoals in het Nederlands is de voor mannelijke en vrouwlijke woorden en het voor onzijdige woorden. Het wordt vaak afgekort tot t. Het lidwoord is een van de verschillen tussen het Noord -en Westgronings (Hoogelandsters, Westerkwartiers) en het Oost -en Zuidgronings (Oldambtsters, Veenkoloniaals). In het Zuidoosten wordt meestal het lidwoord gebruikt en in het Noordwesten meestal niet. Voorbeeld: Hoogelandsters: Kraant vaalt op mat. Veenkoloniaals: De kraande vaalt op de madde. Nederlands: De krant valt op de mat. [bewerk] WerkwoordvervoegingenQua uitspraak zit er geen verschil tussen hebben en hemmen of wezen en weden. Bij het schrijven kan men kiezen tussen een fonetische spelling of een etymologische. [bewerk] Hebben/hemmen (hebben)
Het verschil tussen zai en zie kan worden vergeleken met het Nederlands zij en ze. Daarbij wordt zai vertaald met zij en zie vertaald met ze. [bewerk] Weden/wezen (zijn)
[bewerk] Tweevormige werkwoordenIn het Gronings hebben bepaalde werkwoordsvormen twee vervoegingen. Dit zie je bijvoorbeeld bij het werkwoord doun:
Zo is dit ook bij het werkwoord wezen, maar dan in de verleden tijd:
Beide vormen worden door elkaar heen gebruikt, dus het is niet vanzelfsprekend dat iemand die ''ik was'' zegt, ook automatisch ''wie wazzen'' zegt. [bewerk] Regelmatige werkwoorden
[bewerk] Extra klinkerIn tegenstelling tot het Nederlands, komt er alleen bij de ik-vorm een extra klinker in een werkwoord als "lopen". Soms wordt deze extra klinker ook wel weggelaten. Dus wordt de vervoeging van lopen:
Bij lastige werkwoorden als wonen en hopen wordt er bij de enkelvoudige vormen ook een extra klinker toegevoegd. [bewerk] Werkwoorden met verleden en voltooide tijden
[bewerk] Een aantal Groningse woorden
[bewerk] Externe links
|
