Pyramus en Thisbe

Pyramus en Thisbe (Oud-Grieks Πύραμος καὶ Θίσβη = Pýramos kaì Thísbê) waren in de Griekse mythologie twee jonge mensen uit Babylon, het mooiste meisje en de knapste jongen die er maar waren, en bovendien buren. Anders dan in de meeste mythologische verhalen, spelen de Griekse godenwereld en bovennatuurlijke nymfen en saters geen enkele rol. Pyramus en Thisbe waren geliefden, die door een menselijk misverstand beiden zelfmoord pleegden voor hun liefde.

De Romeinse schrijver Hyginus beschrijft hun lot in zijn Fabulae 242. Hij was met bevriend met Ovidius.

Ovidius schreef over hen in de Metamorphoses. De vijftien boeken van dit gedicht zijn sinds eeuwen een veelgebruikte inspiratiebron voor schilders, dichters en componisten. Liber IV, vers 55-166, behoort tot de meest verbeelde stukken. En anders dan de meeste metamorfosen eindigt het verhaal niet met een metamorfose maar met de dood van de helden. Volgens hem spraken ze af onder een witte moerbeiboom. Die zag alles gebeuren en droeg sindsdien zwarte moerbeien.

De eerste regels luiden:

Pyramus et Thisbe, iuvenum pulcherrimus alter, altera, quas Oriens habuit, praelata puellis, contiguas tenuere domos

Vertaald:

Pyramus en Thisbe, hij de schoonste jongeling, zij, vooraanstaand onder alle meisjes uit de Orient, woonden in aangrenzende huizen

[bewerk] Plot

Pyramus en Thisbe op een Romeins mozaïek in Paphos op Cyprus.

De eerste Engelse druk van Ovidius, de Metamorphoses in de vertaling van William Caxton, circa 1480. Te zien zijn een middeleeuws Babylon, Pyramus met zijn zwaard op de borst, het graf van Ninus onder de moerbeiboom, Thisbe, haar sluier en de leeuw.

Tussen de huizen zit een spleet in de muur, waardoor zij smachtend elkaars lippen zoeken. Hun ouders hebben het contact verboden. Zij besluiten elkaar in het geheim te ontmoeten op een plek waar niemand hen zal zoeken bij een oud graf. Thisbe arriveert het eerst maar moet op de vlucht wanneer ze een leeuw treft.

Wanneer Pyramus ten tonele verschijnt, doet hij twee verschrikkelijke ontdekkingen: de pootafdruk van een wild dier en haar sluier, bevlekt met bloed. Er is maar een conclusie mogelijk: zij is de prooi geworden van een roofdier. Hij bedenkt zich niet lang, zonder Thisbe wil Pyramus niet leven en hij stort zich in zijn zwaard. Bij de terugkeer van Thisbe is zijn bloed nog warm en zij aarzelt geen moment.

[bewerk] Invloed

Xenophon schreef in de 2e eeuw een soortgelijk verhaal. Zijn Ephesiaká, Vertellingen van Efese, is een roman uit de Romeinse Keizertijd, geschreven in het Grieks. Het beschrijft de lotgevallen van Antheia en Habrokomes. Wanneer zij van haar man gescheiden wordt, slikt zij een vergift. Het blijkt echter een slaapmiddel, de schijndode wordt door rovers gevonden en verkocht.

De Italiaanse dichter Masuccio uit Salerno of Salernitano baseerde hierop in 1475 of 1476 Novellino verhaal 33, een vergelijkbare geschiedenis in Siena over Mariotto en Giannozza. Hij introduceerde het verhaalelement van de vete tussen de families Montague en Capulet. Zijn landgenoot Luigi Da Porto (1485-1529) bewerkte dit tot Giulietta e Romeo en later in 1531 nogmaals tot Historia novellamente ritrovata di due nobili amanti, opnieuw geschreven historie van twee edele geliefden, maar in Verona. Novellino zelf werd herdrukt in 1576.

De oudste gedrukte Engelse versie is het gedicht Tragicall Historye of Romeus and Juliet van Arthur Brooke uit 1562.^[1] Bij de tweede druk in 1587 heet hij Broke.^[2]

There is beyond the Alps, a town of ancient fame,

Whose bright renown yet shineth clear: Verona men it name;

Romeo en Julia van William Shakespeare leent uit deze laatste bron.^[3]^[4] Het stuk ging in première in Londen tussen 1592 en 1596, mogelijk op 29 januari 1595.^[5] De eerste druk uit 1597 is een bad quarto met woorden die niet van Shakespeare zijn. De eerste goede versie staat in de First Folio van 1623.^[6]

Two households, both alike in dignity,

In fair Verona, where we lay our scene,

From ancient grudge break to new mutiny,

Where civil blood makes civil hands unclean

A Midsummer Night's Dream schreef hij in dezelfde periode, een romantische komedie en het enige stuk met een volledig origineel verhaal, naast The Tempest. Toch is Ovidius niet weg te denken. In act 3, scene 2, ontmoeten Quince en Bottom elkaar voor een repetitie van een toneelstuk.

QUINCE: You can play no part but Pyramus. For Pyramus is a sweet-faced man, a proper man as one shall see in a summer's day, a most lovely, gentlemanlike man. Therefore you must needs play Pyramus.

BOTTOM: Well, I will undertake it. What beard were I best to play it in?

In 1894 schreef Edmond Rostand in Les Romanesques, een komedie in drie akten, hoe de vaders van twee kinderen samenspannen om de twee bij elkaar te brengen door te doen alsof ze de liefde verbieden. Het stuk werd (op de titel na) vertaald door Tom Jones en Harvey Schmidt, destijds studenten aan de Universiteit van Texas, en later door hen op muziek gezet in The Fantasticks. De musical is van 3 mei 1960 tot 13 januari 2002 elke avond te zien geweest in het kleine Sullivan Street Playhouse vlakbij Broadway. Deze 17162 uitvoeringen vormen het record van 's werelds langst lopende musical.

The West Side Story is een musical van Leonard Bernstein die Verona verruilt voor Manhattan in New York. Het eerste idee werd hem in januari 1949 voorgesteld door choreograaf Jerome Robbins, maar bleef liggen tot in 1955 Arthur Laurents een verband zag met eigentijdse verschijnselen zoals "the racial problems of Los Angeles".^[7]^[8] Aan de westkant van Manhattan is het oorlog tussen The Jets en The Sharks, twee jeugdbendes die gewaagde dansen uitvoeren, totdat er één een mes trekt. De liefde tussen Tony en Maria wordt zwaar beproefd. De première was 26 september 1957 in het Winter Garden Theater op Broadway onder regie van Robbins. De verfilming uit 1961 geregisseerd door Robbins en Robert Wise won tien Oscars.

[bewerk] In het Nederlands

Diverse schrijvers hebben Ovidius herverteld. Vondel schreef Ovidius' Herscheppinge in 1671. Hoewel er later veel anders over is gedacht, bedoelde hij hoogstwaarschijnlijk het enkelvoud "herschepping" als een synoniem van "transformatie" en "hervorming" en een letterlijke vertaling van het woord in de Latijnse titel.^[9] Ook in Het vierde boek., regels 67-81, beschrijft hij getrouw in de inleiding hoe Semiramis de stad had omringd met hoge muren van gebakken steen:

De schoone Piramus, en Tisbe, een eer in 't oost,

Gebuurden huis aen huis, elkandere ten troost,^[10]

Daer eer Semiramis, gelyk de faem ontvoude,

Het groote Babilon met hooge toornen boude,

En muuren van tiras. de buurschap onderling^[11]

Holpze eerst aen kennis, eer de liefde hen beving.

De trek nam daeglyx toe, om met der tyt te paeren:

Maer d'ouders hinderden die niet te hindren waren.

Charivarius wijdde in Herscheppingen, vrij naar Ovidius uit 1926 de Vijfde Zang aan het noodlottig paar. Het is Shakespeare, stelt hij in het voorwoord, die de tragedie "aan flarden scheurt tot een clownerie. [...] Zoo bar heb ik het hier zeker niet gemaakt. Ik zie in deze vertaling geen zweem van bespotting, noch hier, noch in andere zangen. Men bespot geen dichter dien men eert en liefheeft."

Pyramus en Thisbe,

zij, de lieflijkste onder de vrouwen,

vurig en jong alle twee,

spraken af met elkander te trouwen.

Jammer genoeg voor het paar -

of 'n paar mocht het dus nog niet heeten,

maakten de ouders bezwaar,

van geen huwelijk wilden ze weten!

Kees Stip maakte in 1950 een dichtbundel met Vijf variaties op een misverstand. Hij beschrijft het Babylonische drama in de stijl van vijf Nederlandse schrijvers, J.H. Speenhoff, Jan Prins, Martinus Nijhoff, Herman Gorter en Joost van den Vondel.^[12]

Naar Speenhoff:

Dit is het bloedig moordverhaal van Pyramus en Thisbe

De een, een schone jongeling, wiens ouwe heer in vis dee

De andere, miss Babylon, de dochter van de buurman,

Bij wie hij op beperkte schaal des avonds door de muur kwam

Naar Jan Prins:

Zij spreken af bij morgenkoude

elkaar te ontmoeten op een plek

waar niemand licht aan denken zoude

die geen fantast was of een gek

Naar Nijhoff:

Zijn alle dingen hier een afschijn

van die aan gindse kant van 't graf zijn ?

Doet men daar alles intensiever ?

Wie lief heeft, heeft die daar nog liever ?

Naar Gorter:

chineesche zijde en brusselsch kant en tule -

zoo schreed mijn Thisbe door de vestibule

en schoof den grendel van het slot. Hoor hoor,

piepen stijgt op als van een vogelkoor

Naar Vondel:

O Babyloon, ghy stad zoo schoon,

Het lust ons te bezingen

Hoe droevigh is, en ongewis

Het lot der stervelingen

Die door een spleet, 't zy smal of breed

Hun graege tronies vringen

[bewerk] In de muziek

Pyramus and Thisbe uit 1745 is een "mock opera" van de Duits-Engelse componist John Frederick Lampe (1702 of 1703 - 1751).

[bewerk] In de schilderkunst

Thisbe ontdekt de stervende Pyramus is een schilderij van Baldung Grien uit circa 1530.^[13]
Thisbe is een olieverfschilderij op doek uit circa 1909 door John William Waterhouse, bekend om zijn vele aan Shakespeare gewijde werken.