Operatie Freshman

Het Vemork-complex

Operatie Freshman was tijdens de Tweede Wereldoorlog het Britse plan om de Vemork zwaarwaterfabriek in Noorwegen te vernietigen via een geheime sabotageaanval uitgevoerd door de Royal Engineer Commando’s. Na de Duitse inval in Noorwegen stond deze fabriek onder controle van de nazi's. In de fabriek werd onder meer zwaar water geproduceerd en dit was noodzakelijk voor de productie van een Duitse atoombom.

[bewerk] Inleiding

De Britse inlichtingendienst wist al sinds mei 1940 dat in het Noorse Vemork (bij Rjukan in de provincie Telemark) de productie van deuterium (zwaar water) drastisch werd opgevoerd in een speciale fabriek van Norsk Hydro die door de Duitsers werd bewaakt. Normaal gesproken produceerde Norsk Hydro naast zwaar water ook ammoniak voor de productie van kunstmest en explosieven. Vrij kort na de bezetting van Noorwegen door de Duitsers werd dit fabriekscomplex plotseling streng bewaakt en werd de productie van zwaar water verdubbeld van 9 hoge concentratiecellen naar 18. In 1942 werd zelfs een vertienvoudiging van de productie nagestreefd. Normaal werd deuterium in kleine hoeveelheden geproduceerd voor onderzoeksdoeleinden naar de eigenschappen van dit pas ontdekte element. Het plotseling drastisch opvoeren van de bewaking van Norsk Hydro en het drastisch opvoeren van de productie van deuterium, deed in Engeland een aantal alarmbellen rinkelen. Londen was dankzij het Noorse verzet op de hoogte gebracht via een radioverbinding.

Het deuterium was - volgens de Geallieerden - voor de Duitsers noodzakelijk voor de bouw van een kernreactor en daarmee voor de bouw van een Duits atoomwapen. Deuterium wordt als moderator gebruikt en is noodzakelijk om de processen in een kernreactor onder controle te houden. Het was dus essentieel dat zowel de productie als de geproduceerde hoeveelheid van deuterium door de geallieerden werd opgespoord en vernietigd. De uitkomst van de Tweede Wereldoorlog zou dan anders in het nadeel van de geallieerden uitvallen.

[bewerk] Operatie

Het Vemork-complex. De steile helling onderaan vormt een natuurlijke vesting

Operatie Freshman werd voorafgegaan door operatie Grouse. Op 19 oktober 1942 begon een verkenningsactie door vier Noorse commando's van de SOE. Deze verkenningsmissie duurde lang, mede doordat het team op een verkeerde plaats was gedropt en de leden tijdens hun tocht naar de fabriek uit de koers waren geraakt. Uiteindelijk slaagde het team er in informatie over de fabriek en de bewaking ervan door te geven.

Het volbrengen van Operatie Freshman was echter een moeilijke taak: de winter was pas ingevallen in Noorwegen en de afstand van Engeland tot het doel was erg groot. Bovendien werkten het terrein en de klimatologische omstandigheden niet mee, en was het doel moeilijk te lokaliseren. Om de afstand te overbruggen zou één deel van de aanvalsgroep bestaan uit een groep Britse commando’s die via zogenaamde Horsa-gliders (zweefvliegtuigen)(Zie foto) ongezien het gebied moesten binnen komen. Een vluchtduur van maar liefst 50 uur was nodig om vanaf Engeland naar Noorwegen te vliegen met de Horsa's op sleeptouw.

Operatie Freshman startte in de nacht van 19 op 20 november 1942. De oversteek naar Noorwegen werd gewaagd. Deze missie mondde echter uit in een tragedie. De zweefvliegtuigen verongelukten en een deel van de Britse bemanning kwam om tijdens de crash in Noorwegen. De overgebleven 14 Britse soldaten van de twee zweefvliegtuigen werden door de Duitsers gevangengenomen, ondervraagd en na afloop standrechtelijk geëxecuteerd. Deze executie was door Hitler enige tijd daarvoor al bevolen in een z.g. Führer befehl, waarin elke Geallieerde commando bij gevangenneming eerst door de SD moest worden ondervraagd en na afloop geëxecuteerd; of hij nu in militair uniform was of niet.

[bewerk] Afwikkeling

Deze standrechtelijke executie werd later na de oorlog behandeld tijdens de processen van Neurenberg. De commandant van de Duitse troepen in Noorwegen Generaloberst Nicolaus von Falkenhorst werd verantwoordelijk gesteld voor deze executie en werd door het tribunaal schuldig bevonden op grond van zeven aanklachten, waaronder het vermoorden van Britse krijgsgevangenen. Hij werd op het proces veroordeeld tot de dood, uit te voeren door een vuurpeleton. Deze straf werd op op 4 november 1946 omgezet in 20 jaar gevangenisstraf. Falkenhorst kreeg later clementie wegens zijn slechte gezondheid en kwam in 1953 weer vrij. Hij stierf in 1968.

[bewerk] Resultaat

De mislukking van Operation Freshman was niet het einde van de poging de zwaarwater fabriek op te blazen. De Noorse verzetsorganisatie MILORG heeft m.b.v de Linge Compagnie uiteindelijk de missie in februari 1943 tot een goed einde weten te brengen. Zie daarvoor Special Operations Executive. De voorraad zwaar water werd door de Duitsers afgevoerd, en werd tijdens dit transport vernietigd in Operatie Gunnerside. Ook de 8th Airforce van de Amerikaanse luchtmacht heeft in de nacht van 16 november 1943 met 140 bommenwerpers getracht de fabriek te bombarderen.