Nieuwe Bouwen

Model van de AVRO studio in Hilversum in Madurodam, ontworpen door Karsten en Merkelbach en daterend uit 1936

Het Nieuwe Bouwen is een internationale verzamelnaam voor verschillende bouwstijlen uit de periode 1915 tot circa 1960. Deze stijlen zijn als voorloper te beschouwen voor de Internationale Stijl.

De term "Nieuwe Bouwen" is ontstaan in de jaren '20 van de twintigste eeuw en wordt gebruikt voor de moderne architectuur die zich in deze periode in Duitsland, Nederland en Frankrijk tot een belangrijke stroming ontwikkelde. Als begin van het Nieuwe Bouwen wordt vaak de Fagus fabriek door Walter Gropius en Adolf Meyer genoemd. De internationale doorbraak van het Nieuwe Bouwen komt na de Tweede Wereldoorlog, met het hoogtepunt in 1960.

De architecten van het Nieuwe Bouwen verwierpen nationale en regionale tradities en pronken en de schijn ophouden. Ze streefden naar een nieuwe, zuivere, vormentaal gebaseerd op eenvoudige, onversierde, volumes. Zuivere stereometrische vormen vrij in de ruimte geplaatst.

Inhoud

1 Kenmerken
2 Ontwikkeling
3 Kenmerken van het Nieuwe Bouwen zijn
4 Belangrijke voorbeelden van het Nieuwe Bouwen

[bewerk] Kenmerken

In de gebouwen werd rekening gehouden met transparantie, functionaliteit, ruimtelijkheid, licht en lucht. Dit werd bereikt door het gebruik van moderne materialen en constructiemethoden.

Er ontstaan radicale vernieuwingen met betrekking tot de stedenbouw, er ontstaan scheidingen tussen functies (wonen, werken, ontspanning met meer verkeer als gevolg). In de woningbouw wordt het gesloten woonblok vervangen door strokenbouw (aaneengeschakelde woningen).

[bewerk] Ontwikkeling

Walter Gropius, Bauhaus, Dessau

De ontwikkeling van het nieuwe bouwen gaat niet in één lijn van de aanzet, de Fagus fabriek, naar het hoogtepunt, het Bauhaus gebouw in Dessau. Net na de Eerste Wereldoorlog ontstaat de Bauhaus beweging onder leiding van Walter Gropius, de romantische ambachtsideeën en terugkeer naar het ambachtelijke handwerk is de expressionistische fase van het Bauhaus. Ludwig Mies van der Rohe beschouwde de Amsterdamse Koopmansbeurs (1903)(Beurs van Berlage) als een belangrijke inspiratiebron voor zijn eigen werk. Erich Mendelsohn en Ludwig Mies van der Rohe, vertegenwoordigers van De Stijl, delen de afkeer van de industrie en techniek niet. Gropius wijzigt zijn koers, de expressionistische fase is voorbij. Vanaf 1922 is het nieuwe bouwen een samenwerking tussen kunst en techniek.

[bewerk] Kenmerken van het Nieuwe Bouwen zijn

De functionaliteit van de plattegronden (open ruimtes).
De vorm, waarbij de architectuur bepaald wordt door het materiaal en de constructies van de samenstellende onderdelen.
Symmetrie en herhaling: een evenwichtige verhouding van ongelijke delen.
De kleur niet als versierend of ornamentaal maar als organisch uitdrukkingsmiddel.
Functiescheiding: kenmerkend voor het Nieuwe Bouwen is de scheiding tussen wonen, werken, verkeer en recreatie. Hoe deze vier functies uit elkaar gehouden worden, is goed te zien in de oorspronkelijke opzet van de Bijlmermeer. Elke functie is er op grote schaal maar op zichzelf gepland, als een monocultuurtje, duidelijk apart van iedere andere functie. Het zelfde zien we in wisselende gradaties ook in tal van stadswijken in binnen- en buitenland. De Westelijke Tuinsteden in Amsterdam worden vaak als voorbeeld genoemd.

Meer over functiescheiding: een vijfde afsplitsing ontstond tegen het einde van de twintigste eeuw met de bouw van steeds meer grote, apart gesitueerde winkelcentra, in Frankrijk bekend als 'hypermarché'. Of gaat deze zich in 'mega malls' onder de noemer van 'funshoppen' verder verbinden met de recreatieve functie?

Ook elders ontstond in de afgelopen decennia ingrijpende functiescheiding, bijvoorbeeld door de afsplitsing van research-afdelingen in grote organisaties. Robert Reich beschreef dit kritisch in Scientific American van oktober 1989.

In Nederland zijn vooral Theo van Doesburg (1883-1931), Cornelis van Eesteren (1897-1988) en Gerrit Rietveld (1888-1964) bekend om het functiegescheiden bouwen. Zij werden geïnspireerd door Le Corbusier (1887-1965) en Tony Garnier (1869-1948). Van Garnier wordt gezegd dat hij als eerste grote, voordelige appartementencomplexen ontwierp en dat hij wellicht de eerste en belangrijkste inspirator voor deze beweging was. Baanbrekend was Garnier's eerste grote publicatie uit 1917: Une cité industrielle, étude pour la construction des villes. Van Eesteren is vooral bekend geworden door de toepassing van deze visie in het Algemeen Uitbreidingsplan voor Amsterdam ('AUP', vanaf 1929).

De wijken die gebouwd zijn volgens het concept van het Nieuwe Bouwen, worden enerzijds verguisd en gemeden, en anderzijds tomeloos bewonderd. Bewonderd om bijvoorbeeld het vele en mooie groen, de schitterende zichtlijnen en de rangschikking van woonblokken. Verguisd en gemeden, omdat ze zo ver van het stadscentrum liggen, als quasi Siberische tochtgaten.

De functiescheiding in de stedenbouwkunde was rond 1920 een reactie op de erbarmelijke woonsituatie van veel mensen rond het einde van de negentiende eeuw. Garnier was een heel bevlogen ontwerper die met geavanceerde technische ideeën streefde naar sociaal-utopische vormen van samen leven. In 1917 werd de kiem gelegd voor de opdracht van de stad Lyon aan Garnier om een hele woonwijk te bouwen, de 'wijk van de Verenigde Staten'. Daarin zouden aanvankelijk circa 5000 woningen moeten worden gebouwd. Dat werden er uiteindelijk 1563. De woningen kregen stromend water, elektriciteit en toiletten, wat voor die tijd heel bijzonder was. Garnier wilde drie bouwlagen; het werden uiteindelijk veelal complexen met zes lagen. Garnier staat te boek als de eerste ontwerper van goedkope, massale appartementencomplexen.

Het blijkt nu dat verwaarlozing van het onderhoud in grote, eenzijdige woonwijken gauw op de loer ligt, vooral wanneer de bevolking minder draagkrachtig is, de privatisering doorgaat en een beetje verkeerd uitpakt. Ook wordt wel gesteld, dat in zulke wijken het ontstaan van sociale verbanden eerder belemmerd dan bevorderd wordt. Sterker nog, de sociale veiligheid blijkt nogal eens problematisch. In een extreme vorm heeft de functiescheiding in Frankrijk geleid tot zeer kwetsbare wijken (Zones Urbaines Sensibles, 'ZUS'), die najaar 2005 indringend in het nieuws kwamen. Er zijn aanwijzingen uit onderzoeken naar de leefbaarheid, dat de complexe, gedifferentieerde binnenstad beter scoort dan de grote woonwijken uit bijvoorbeeld het Amsterdamse Uitbreidingsplan.

Fundamentele kritiek op de functiescheiding in de stedenbouw gaven Jane Jacobs (1961: The Death and Life of Great American Cities) en Christopher Alexander (1965: A city is not a tree). Functiegescheiden bouwen is volgens Alexander voor ontwerpers gemakkelijker. Maar terwijl het inmiddels al diverse malen is afgezworen, blijkt de praktijk toch weerbarstiger. Recenter zijn een kritisch hoofdstuk in de nota 'Amsterdam buiten de gordel' (De vloek van de functiescheiding) en de adviesnota 030 van de VROM-raad (Grotestedenbeleid, voortzetten en verbouwen). In deze nota komt naar voren dat woonwijken door de sterke functiescheiding heel lastig op te nemen zijn in een beleid dat de kwetsbare wijken (door organisatie-adviseur Boutachekourt ook wel 'kanswijken' genoemd) uit het slop wil trekken.

Ook Cilian Terwindt gaat in een Openbare Les, uitgesproken op 13 oktober 2004 in Amsterdam, tegen de functiescheiding in met een pleidooi voor een meervoudig en intensief ruimtegebruik in de steden ('MIR'). In de tussentijd bezinnen de politici van het stadsdeel Geuzenveld/Slotermeer zich op de vraag of een of meer flinke delen van het stadsdeel tot beschermd stadsgezicht, tot een 'Van Eesteren-museum in de Westelijke Tuinsteden' bestempeld moeten worden.

Het Nieuwe Bouwen werd later veelal verbasterd tot kortweg nieuwbouw.