Het Gooi
Het Gooi (nevenvorm van gouw) of Gooiland is een licht heuvelachtige Nederlandse landstreek in het zuidoosten van de Nederlandse provincie Noord-Holland met belangrijke beschermde natuurgebieden, authentieke dorpen en villabouw.
In zijn ruimste definitie beslaat Het Gooi het gebied tussen de Eem en de Vecht, maar meestal wordt alleen het Noord-Hollandse deel daarvan Het Gooi genoemd, en soms alleen het zanderige, hoger gelegen gedeelte daarvan: het bosrijke gebied dat de noordelijke uitloper vormt van de Utrechtse Heuvelrug. Het hoogste punt in het Gooi is de Tafelberg (36,4 m) halverwege Blaricum en Huizen. Al ongeveer in het jaar 1000 v.Chr. was hier bewoning. In de 13de eeuw ontstond hier de bijzondere boerenzelforganisatie, de erfgooiers. De bevolking van het Gooi vergrijst nu relatief snel en er zijn relatief veel bejaardenhuizen.
De Gooise plaatsen zijn (in aflopende grootte): Hilversum (centrumplaats), Huizen, Bussum, Naarden, Weesp, Laren (bezit nog een authentieke brink), Blaricum (bezit nog een authentieke brink), Eemnes.
Inhoud |
[bewerk] Ligging en landschap
Het Gooi ligt tussen Amersfoort en Amsterdam, tussen de Vecht en de Eem aan de west- en oostkant, en het Gooimeer en de Utrechtse weilanden aan de zuidkant. Het wordt tegenwoordig doorsneden door twee snelwegen: de A1 van oost naar west en de A27 van noord naar zuid. Bovendien ligt er de spoorweg van Amsterdam naar Utrecht via Hilversum, plus de lijn Amsterdam-Amersfoort en de Gooiboog, de directe lijn van Almere naar Bussum en verder.
Landschappelijk is het Gooi vrij uniek. De streek bezit een hoge zandrug in een verder vlak landschap aan oost- en westzijde, met meest weilanden. De vele overgangen van hoog naar laag, en van droog naar nat zijn belangrijk voor veel dieren en planten. Het hedendaagse Gooi was destijds omringd met verraderlijke hoog- en laagveengebieden die een natuurlijke grens vormden en het Gooi isoleerden van de Utrechtse gebieden in het zuiden, die langs de Vecht in het westen en langs de Eem in het oosten. Het Gooi biedt zo een grote variatie in landschapstypen met wateren aan de randen, gevoed door kwelwater van de hoge zandrug. Er zijn nog loof-, naald-, gemengde bossen, heide, grasland met zanderijsloten, landgoederen en unieke restanten van engen en meenten. Veel terreinen krijgen nu rijksbescherming (Naardermeer, Goois Natuurreservaat) en vormen waardevolle buffers tussen de oprukkende bebouwing. Ook uniek voor het Gooi is het consequent omzomen van veel heidegebieden met groene bosranden tot één vrijwel onafgebroken illusielandschap dat het zicht op de bebouwing voorkomt.
[bewerk] Cultuurhistorische aspecten
Het Gooi bezit een aantal cultuurhistorische aspecten die van landelijk en soms van internationaal belang zijn:
- Prehistorische grafheuvels
- Doodwegen die naar het St.-Janskerkhof in Laren leiden
- De erfgooiers
- De enige esdorpen in de provincie Noord-Holland met herkenbare brinken: Laren en Blaricum
- De vesting Naarden met zijn vestingmuseum
- De oude vissershaven en dorpskern van Huizen
- De verdedigingslinies
- Hilversum: architectuurstad, radio- en televisiestudio’s
- Het buitenplaatsenlandschap van ’s-Graveland
- Hollandse waterlinie – noordelijk deel
- De Utrechtse Heuvelrug – noordelijk deel
[bewerk] Geschiedenis
Het hooggelegen Gooi met zijn zandbodem is één van de oudst bewoonde streken van Nederland, waarvan de prehistorische grafheuvels en vondsten uit de Hilversumcultuur getuigenis afleggen. Met de Hilversumcultuur duidt op een prehistorische cultuur uit de vroege en midden-bronstijd (1800 - 1200 v. Chr.), naar aanleiding van het aardewerk dat in Hilversum en omgeving in vooral grafheuvels is gevonden. Kenmerkend voor de Hilversumcultuur zijn eenvoudige, tonvormige en dikwandige urnen. De versiering bestaat meestal uit vinger- en nagelindrukken op de rand, gecombineerd met afdrukken van touw. Het Museum Hilversum toont hiervan een aantal voorwerpen.
Water verzamelde zich op de lager gelegen plaatsen, en dat werden drinkplaatsen voor het vee. De dorpen Hilversum, Laren, Blaricum en Bussum zijn rond die drinkplaatsen ontstaan. Door de arme zandgronden was er voornamelijk schapenhouderij mogelijk, wat leidde tot wolverwerking.
Tot ongeveer 1300 stond het Gooi bekend onder de naam Nardincklant (Land van Naarden). Van 968 tot 1806 was het eigendom van de Duitse abdij van de Godgewijde Maagden van Elten, een adellijk jufferstift.
Het eerste dorp op de zandgronden van in het Gooi ontstond rond Laren, dat in 1085 een kapittel kreeg (waar nu het St.-Janskerkhof gevestigd is) en het religieuze centrum voor omliggende dorpen werd. De kerk in Laren verkreeg de status van basiliek en vandaar uit wordt de jaarlijkse St.-Jansprocessie gehouden op de feestdag van St. Jan, 24 juni. Van daaruit lopen nog steeds 'doodwegen' naar Laren. In 1285 kocht Floris V van hen het recht als landsheer op te treden. Er is veel strijd geweest tussen de graven van Holland en de bischoppen van Utrecht over de heerschappij. Toen waren er al kerken gesticht die de naam van de voor het Gooi typerende schutspatroon St. Vitus droegen (Naarden: 2, Bussum 1, Hilversum 2, Blaricum 1).
Vóór 1300 bleef het Gooi echter voor het grootste deel onbebouwd, met alleen kleine boerengemeenschappen, die de gronden, bossen (meenten en engen) gezamenlijk gebruikten. Na 1300 ontstonden de zogenaamde erfgooiers, een voor Nederland unieke vorm van boerenzelforganisatie die het gebruiksrecht van de gronden als gemeenschappelijk beschouwde en regelde (opgeheven in 1972).
Vanaf ongeveer 1500 werd het Gooi door Amsterdam gebruikt voor zandwinning voor de stadsuitbreidingen, waarvoor een aantal vaarten werden gegraven ('s Graveland, Naarden, Bussum). In de 17de eeuw bereikte dit een hoogtepunt. Het daaruit ontstane kanalenstelsel hielp de economische ontwikkelingen van het Gooi, onder meer door de komst van regelmatige trekschuitendiensten.
In Hilversum ontwikkelde zich een wol- en textielindustrie vanaf de 16de eeuw, waardoor het dorp sneller groeide dan de andere dorpen en zelfs de stad Naarden voorbijstreefde. In die tijd begon ook de zandwinning voor de uitbreidingen van Amsterdam, en de vestiging van royale buitenhuizen van rijke Amsterdammers.
Door de komst van de Nederlandse Seintoestellen Fabriek ontwikkelde zich in het Gooi de omroep, aanvankelijk alleen in Hilversum, maar gaandeweg ook in Bussum (eerste tv-uitzendingen, kantoor MTV), Naarden (o.m. Classic FM), Laren (Talpa), Blaricum, Loosdrecht (dat formeel niet tot het Gooi gerekend wordt, maar sinds de gemeentelijke herindeling in 2003 bij Noord-Holland hoort, onder de gemeentenaam 'Wijdemeren'). Deze omroepontwikkeling leidde ook tot de term 'Gooise matras', een aanduiding voor de overmatige promiscuïteit van sommige omroepmedewerkers.
[bewerk] Aanleg autowegen
De aanleg van snelwegen, de A1 en de A27, vanaf de jaren '50, heeft de natuur ernstig aangetast. Daarvoor is geen compensatie gekomen. Met name de strook boven het Naardermeer is vrijwel geheel door het verkeer in beslag genomen, terwijl het knooppunt Eemnes van de A1 en A27 ook enorme stukken grond heeft gekost. Het verzet tegen plannen om bij Weesp een A9 aan te leggen, wordt mede door deze geschiedenis gevoed.
[bewerk] Natuur
Van oorsprong was het Gooi bedekt met bos en op de opengelegde gronden met heide; daarvan is nog veel over (Spanderswoud, Hilversumse Heide, Hoorneboegse heide, Bussumer heide). Dit zijn nu allemaal beheerde natuurgebieden, meest onder de stichting het Goois Natuurreservaat (ook de landelijke Stichting Natuurmonumenten heeft hier zijn hoofdkantoor in 's-Graveland). De Gooise natuur heeft een belangrijke recreatieve aantrekkingskracht, ook voor het nabije Amsterdam, en heeft bijvoorbeeld geleid tot de vestiging van ongeveer 20 maneges. Het Gooi heeft ook Nederlands oudste natuurmonument, het Naardermeer, met onder andere zijn unieke kolonie zwarte aalscholvers (phalacrocorax nigra). De Loosdrechtse Plassen, volgens sommigen geen deel van het Gooi, vormen een opmerkeljk contrast met de heide en het bos. De recreatiedruk is hier echter heel groot, zodat er voor veel natuurlijke ontwikkeling geen plaats meer lijkt.
[bewerk] Huidige ontwikkeling
Het gebied van de gemeenten Hilversum-Bussum-Huizen is nu zeer dichtbevolkt: sinds de aanleg van de spoorlijn tussen Amsterdam en Amersfoort in 1874 hebben eerst Hilversum en Bussum, na de aanleg van de tram in 1892 ook Laren en Blaricum en tenslotte Huizen zich versneld ontwikkeld.
Hilversum is nu de belangrijkste en grootste plaats in het Gooi, en nam die rol in de 18de eeuw van Naarden over. Het is ook het inkoopcentrum voor de Gooiers (Hilvertshof), eerst vanwege de snelle industriële ontwikkeling (textiel en tapijten), daarna wegens de vestiging van een kantongerecht en de radio- en zenderfabriek van Philips in 1918 (NSF), en de omroepen. De NSF-fabriek leidde tot de vestiging van de publieke omroep (AVRO, VARA, KRO, NCRV, NTS, NOB en andere, zoals commerciële omroepen) die nu als enige grote bedrijfstak in Hilversum over is. Het overwegend katholieke Hilversum, met zijn rijksmonument de Sint-Vituskerk, bereikte in 1965 103.000 inwoners, maar verloor veel bedrijven en kromp aanzienlijk in bevolking: in 2006 nog maar 84.000 mensen. De plaats werd in de jaren 1990-2000 de bakermat van de reactionaire Leefbaren-beweging.
Naarden kreeg in 1300 stadsrechten en ontwikkelde zich als garnizoensstad en met onder meer textielindustrie, mede door de wolaanvoer van de Gooise heiden. Naarden was tot de 19de eeuw een belangrijke vestingstad; de perfekt gerestaureerde (1964) vesting dient nu als Nederlands Vestingmuseum. Jaarlijks vindt hier het nationale fotofestival plaats. In de Grote of St.-Vituskerk vindt traditioneel op Goede Vrijdag de Matthäuspassion van Bach plaats.
Laren en Blaricum waren tot omstreeks 1850 kleine, arme boerendorpen. Vanaf de komst van de stoomtram in 1882, tot omstreeks 1950 vestigden zich hier vooral beeldend kunstenaars met beroemdheden als Anton Mauve (leermeester van Vincent van Gogh), Jan Sluijters en Ferdinand Hart Nibbrig. In 1911 vestigde de Amerikaanse kunstverzamelaar William Singer zich in Laren en zijn verzameling vormde het startpunt voor het Singer Museum. Laren en Blaricum zijn nu vooral woondorpen voor tv-sterren en de nouveau riche die in de boom van de jaren 1990-2000 snel geld heeft verdiend. Blaricum is nu volgens het CBS de 'rijkste gemeente van Nederland'. Laren is de meest vergrijsde gemeente van Nederland.
Bussum, het woondorp dat met Naarden een station deelt, stamt als boerendorpje en onderdeel van eerst Huizen, toen Laren uit ongeveer het jaar 1000 en ging pas groeien in de 19de eeuw, toen het vanwege de spoorlijn en de natuur voor forensen aantrekkelijk werd, daarna voor schrijvers (Frederik van Eeden en zijn kolonie Walden, Herman Gorter). Daarna werd het een echte forensengemeente zonder veel eigen bedrijvigheid en groeide sterk. In de jaren '50 vond vanuit de Bussum de eerste openbare televisieuitzending plaats, vanuit Studio Irene (afgebroken). Na de jaren '80 nam de groei flink af en Bussum is nu één van de meest vergrijsde gemeenten van Nederland.
Huizen was vanouds een boerendorp met kaasindustrie, maar toen het in de 19e eeuw uitgroeide naar het noorden is de visserij belangrijk geweest, tot de aanleg van de Afsluitdijk. Het dorp lag aanvankelijk aan de Zuiderzee, nu aan het Gooimeer. Na de oorlog is het protestante Huizen. mede door een grote Philipsfabriek (nu gesloten) de snelstgroeiende gemeente van Het Gooi geworden, met eveneens de snelstgroeiende bedrijfsvestiging. De bevolking groeit nog, in tegenstelling tot die van Bussum of vooral Hilversum.
Westelijk van dit gebied ligt de Vechtstreek met plaatsen als Weesp en Muiden. De fusiegemeente Wijdemeren met plaatsen als 's-Graveland en Kortenhoef, die grotendeels uit veenweidegebied bestaat, wordt ook tot het Gooi gerekend, met name sinds de gemeentelijk herindeling.
[bewerk] Het Gooi in het spraakgebruik
In het algemeen spraakgebruik wordt het Gooi vereenzelvigd met de omroepwereld en met de welstand van zijn bewoners. Vanwege de veronderstelde losbandigheid van de omroepwereld heeft men het wel over de Gooise matras. In de televisieserie Gooische Vrouwen leiden vier dames een decadent bestaan. Veel Nederlanders ergeren zich aan de Gooise r, die bijvoorbeeld te horen is in de liedjes van Kinderen voor kinderen ("Een kind ondej de evenaaj is meestal maaj een bedelaaj"). Als een auto niet wordt neergezet op een daarvoor bestemde plek wordt gesproken van Goois parkeren.
