Handmerk

Wat is een handmerk waar werd deze toegepast en hoe is zijn ontstaansgeschiedenis.

Handmerken waren persoonsgebonden handtekeningen van individuen die deze merken gebruikten ter ondertekening van akten. Ook als een soort keurmerk voor producten, of om zijn/haar bezit(tingen) te merken. Ze zijn al zeer oud (zeker oud-Germaans) en men neemt aan dat ze voortgekomen zijn uit de Runentekens. Op sluitstenen van hunebedden werden ze al aangetroffen. Boeren waren, hoogstwaarschijnlijk, diegenen die ze als eerste gebruikten. Ze brachten deze merken aan op hun boerderijen (huismerk, zie ook verder in dit artikel), gereedschap en vee (als brandmerk). Bij de agrarische bevolking zijn ze dan ook het meeste aangetroffen. Ook werden ze op schepen aangebracht. In Holland/De Nederlanden waren ze grofweg tot het eind van de Gouden Eeuw in gebruik. Mogelijk onder de invloed van Napoleon Bonaparte en verbetering van het onderwijs, dat ze geleidelijk in onbruik raakten. Immers als men eenmaal schrijven kan zal men zijn naam (c.q. handtekening) ook willen gebruiken ter ondertekening. Veel originele handmerken waren niet strak maar wat beverig op papier gezet. De meeste personen konden immers niet schrijven en hadden dus een ongeoefende hand. Zo kwam het dus ook voor dat twee handmerken van een en dezelfde persoon konden afwijken. Er waren ook mensen die gewoon een kruisje onderaan een officieel document zetten. Diegene die de akte opgemaakt had zette dan vaak naast zo'n kruisje "dit merk is door N.N. zelf gesteld". Vaak waren het eerst zogenaamde huismerken. Met een mes werden deze symbolen door de eigenaren in de deurkozijnen gekrast, om aan te geven wie waar woonde. Hierdoor zijn vele handmerken rechtlijnig van vorm. De hand/huis-merken gaven dus met name de persoon aan. Pas begin 1800 begon men voozichtig, en eerst in de grote steden, met het nummeren van de huizen, waardoor het gebruik als huismerk verviel. Een grote hoeveelheid van deze handmerken heeft een cijfer vier in het merk verwerkt. Deze is afgeleid van het Christusmonogram. Ze gingen van vader op zoon, waarbij de oudste zoon het merk onveranderd door kreeg en de latere zoons een streepje toevoegden aan het merk, zodat het symbool duidelijk naar hen verwees. Ze waren dus overerfbaar en gaven exact de plek aan binnen de familie. Genealogen (stamboomonderzoekers) maken van deze eigenschap dan ook dankbaar gebruik. Er is een geval bekend waarbij een man een merk te danken had aan zijn tweede vrouw. Laatstgenoemde was eerst getrouwd geweest met een sluiswachter. Toen voornoemde kwam te overlijden nam haar tweede man alles over van haar eerste echtgenoot, dus zijn achtergebleven vrouw, zijn professie en zijn handmerk! Eigenlijk was zo'n merk dus een metafoor voor de persoon die het voerde. Tegenwoordig zal men het associeren met een persoonlijk logo (beeldmerk) of pictogram. Als een persoon zijn handmerk onderaan een notariële akte zette hield dit vaak in dat deze man/vrouw lezen noch schrijven kon. Ze werden ook als keurmerk gebruikt. Bijvoorbeeld als een turftonder zijn ton geheel met turf gevuld had (en aangestampt) zette hij zijn merk op het deksel. Hierdoor was het ook mogelijk om later als er problemen of malverzaties gesignaleerd werden de persoon van het handmerk hierop aan te spreken. Tijdens restauratiewerkzaamheden, van dakbedekkingen van oude kerken, treft men geregeld nog de zogenaamde trotseerloodjes aan. Zij werden gebruikt om spijkergaten mee af te dekken van met name leiendakbedekkingen. Deze merken waren destijds aangebracht door de dakbedekkers c.q loodgieters tijdens de bouw van het Godshuis. Tevens kan men ze op glas in lood ramen, zilver- en tinwerk aantreffen. Ze zijn met name in noord-Nederland en in het noord-westen van Europa te vinden. In oude familiewapens, van niet adellijke geslachten (Patriciaat), herkend men ook nog regelmatig een huis/handmerk in gestyleerde vorm. Laatstgenoemde wapens ontstonden in de late Middeleeuwen. Ook op oude grafzerken/stenen ziet men ze nog. Ga maar eens kijken in een oude kerk (zerkenvloer), gegarandeerd dat u tot de ontdekking komt dat men ze vroeger veelvuldig gebruikten. Er is nog weinig literatuur over dit boeiende onderwerp. Mogelijk dat ook de Tweede Wereldoorlog, met zijn negatieve symboliek, hier een rol in heeft gespeeld.