Faciliteitengemeente
Een faciliteitengemeente is een Belgische gemeente waarvan grondwettelijk is vastgelegd dat die de gemeentelijke diensten in een andere taal dan de officiële taal van het taalgebied waarin de gemeente ligt taalfaciliteiten moet aanbieden. Zo moeten Vlaamse faciliteitengemeenten Franstalige faciliteiten aanbieden en moeten Waalse faciliteitengemeenten Nederlands- en Duitstalige faciliteiten aanbieden.
Oorspronkelijk werden de faciliteiten toegekend als maatregel om de integratie van anderstaligen in een taalgebied te bevorderen, en hadden ze volgens de Vlamingen dus per definitie een uitdovend karakter. De Franstaligen hebben nooit het uitdovend karakter ervan erkend. In de besprekingen is dit zelfs nooit vermeld, stellen zij: "de wet van 1966 erkent nergens het uitdovend of tijdelijk karakter, enkel in de Omzendbrief-Peeters is het uitdovend karakter vermeld". Deze omzendbrief past volgens de Vlaamse regering binnen de taalautonomie van de Vlaamse Gemeenschap.
[bewerk] Geschiedenis
De faciliteitengemeenten zijn ingesteld na de vaststelling van de taalgrens op 1 september 1963. Bepaalde gemeenten waar zowel Nederlandssprekende of Duitssprekende als Franssprekende burgers woonden, werden faciliteitengemeenten. Een gemeente verkreeg dit statuut (in principe) indien de taalminderheid er minstens 30% bedroeg. De bedoeling was dat hiermee de inwijkelingen in deze gemeenten (vooral rond Brussel) over een ruime tijd beschikten om zich te integreren in de lokale Vlaamse gemeenschap, en dat de historische minderheden (op de Vlaams-Franstalige en de Franstalige-Duitstalige grens) een zekere bestuurlijke tegemoetkoming kregen.
In de praktijk lag dit iets complexer door een omstreden vraagstelling bij sommige talentellingen. Zo werd vanuit Vlaamse hoek opgemerkt dat Terhulpen en Waterloo ten tijde van de vaststelling van de taalgrens meer dan 30% Nederlandstaligen telden, maar niettemin verkregen ze dit statuut niet. Ook is later gebleken dat in een aantal gemeenten bij de talentelling geen eerlijke ondervraging heeft plaatsgevonden, omdat mensen onder druk werden gezet hun keuze te wijzigen. Zo werd in Edingen de bevolking aangespoord om zich als Franstalig of toch minstens als tweetalig (met als eerste taal het Frans) te laten registreren, niettegenstaande de bevolking onderling een Nederlands (Brabants) dialect sprak. Hierdoor is de gemeente uiteindelijk aan de Franstalige kant van de taalgrens beland, met faciliteiten voor Nederlandstaligen.
[bewerk] Doel van de faciliteiten
Of de faciliteitengemeenten al dan niet een uitdovend karakter hebben, is al jaren een discussiepunt. Bepaalde Vlamingen en Franstaligen hebben tegengestelde visies ontwikkeld in de loop van de geschiedenis. Voor een voorgeschiedenis van de taalwetgeving in België, zie Taalwetgeving in België.
[bewerk] Vlaams standpunt
Volgens de Vlaamse versie zijn de faciliteitengemeenten, ingevoerd bij wet in 1966, ingesteld als integratiebevorderende maatregel. Het gaf de Franstaligen de kans om een aanpassingsperiode te doorlopen en zich na verloop van tijd het Nederlands meester te maken zonder veel problemen door de taalachterstand te bekomen. Uiteindelijk zouden de faciliteiten afgeschaft worden en zouden de faciliteitengemeenten terug eentalig Nederlands/Frans/Duits worden. Dit standpunt werd voor hen bevestigd in de omzendbrief van Vlaams minister Leo Peeters van 1997: "De faciliteiten zijn bedoeld als integratiebevorderende maatregel; dit houdt in dat zij per definitie, voor de individuele betrokkenen, een uitdovend karakter hebben.". De Franstaligen hebben dit volgens de Vlamingen proberen aan te vechten bij de Raad van State, maar dit is niet gelukt.
[bewerk] Waals/Franstalig standpunt
De Franstaligen beroepen zich erop dat er nooit vermelding is geweest van het tijdelijk karakter, noch in de wetteksten noch in de memories van de wetteksten of in de besprekingen. De faciliteitengemeenten werden in 1988 zelfs in de grondwet verankerd en kunnen dus zeker niet van tijdelijke aard zijn. Het mislukte beroep tegen de omzendbrief van Leo Peeters doet hier niet ter zake, want het aanvechten van de omzendbrief sloeg enkel op de verplichting om telkens opnieuw een Franstalige versie van de Nederlandstalige tekst aan te vragen.
[bewerk] Faciliteiten in de praktijk
In faciliteitengemeenten worden gemeentelijke berichten in beide talen opgesteld, waarbij de taal van het gebied als eerste wordt gebruikt. Op de stations van de NMBS in de Waalse faciliteitengemeenten gebruikt men zowel de Franse als de Nederlandse of Duitse naam. Daarnaast zijn alle wegwijzers en vertaalbare straatnamen tweetalig weergegeven. In december 2006 zijn de voorheen officiële Franse plaatsnamen van Vlaamse faciliteitengemeenten en hun deelgemeenten afgeschaft, waardoor deze niet meer door de gemeenten en andere overheden gebruikt worden. Ook zullen ze niet meer op plaatsnaamborden, wegwijzers en andere openbare plaatsen staan vermeld.
Ook voor het onderwijs en cultuur bestaan er faciliteiten. Hierdoor kunnen bijvoorbeeld in de Vlaamse Rand (lagere) scholen worden onderhouden voor Franstalige kinderen. Hetzelfde geldt voor het Duitse taalgebied, én enkele daaraan aangrenzende gemeenten in het Franse taalgebied, waar zowel Franstalige als Duitstalige scholen zijn. In Wallonië is het Nederlandstalig onderwijs nagenoeg afwezig ten gevolge van een combinatie van een goede integratiebereidheid van de Vlamingen in die gemeenten en zware bestuurlijke en politieke Franstalige druk. Dat leidde in het verleden al tot verhitte debatten, onder meer omtrent een Nederlandstalige lagere school in de Waalse faciliteitengemeente Komen-Waasten, de enige Nederlandstalige school in heel Wallonië. Door eeuwig uitblijvende bouwvergunningen weigert de Franse Gemeenschap deze te erkennen en te subsidiëren. De Vlaamse overheid subsidieert Franstalige scholen in 'haar' faciliteitengemeenten op vrij grote schaal (à rato van bijna 10 miljoen Euro per jaar anno 2004), daar waar de Franstalige gemeenschap de facto geen subsidie toekent aan de enige Nederlandstalige school in het Waalse gewest (de lagere school in Komen wordt gesubsidieerd door de Vlaamse Gemeenschap).
Een bijzonder soort faciliteitengemeenten zijn de zes gemeenten die in de Vlaamse rand van Brussel gelegen zijn, met faciliteiten voor Franstaligen, en de gemeenten Voeren en Komen-Waasten. In deze gemeenten worden de OCMW-raad en het schepencollege rechtstreeks door de burgers verkozen, als garantie voor de aanwezigheid van de diverse taalgemeenschappen in het bestuur. De precieze aard van deze faciliteiten is overigens niet in alle zes gemeenten identiek.
Al even uitzonderlijk zijn de drie Waalse gemeenten Bleiberg (Plombières), Welkenraedt en Baelen, gelegen tussen Voeren en de Duitstalige Gemeenschap. Deze gemeenten, waar de bevolking van oudsher een Nederlands/Duits grensdialect spreekt, werden bij vastlegging van de taalgrens Franstalig, maar de mogelijkheid werd opengelaten hier eventueel later nog taalfaciliteiten voor Nederlands- of Duitstaligen in te stellen (zgn. 'slapende faciliteiten'). Officieel zijn deze faciliteiten nooit ingesteld, maar enkele jaren geleden besloten de drie gemeenten om onofficieel (vrijwillig) Duitse taalfaciliteiten te verlenen aan de vele inwijkelingen uit de Duitstalige Gemeenschap in deze gemeenten.
[bewerk] Gevolgen
Oorspronkelijk was het de bedoeling de faciliteiten voor enkele jaren in te stellen om de burgers van de minderheidstaal makkelijker te laten integreren. Volgens de Vlaamse politieke wereld moesten de faciliteiten daarom ook een tijdelijke maatregel zijn, hoewel dit als dusdanig nooit in de wet is vastgelegd. De indruk bestaat dat de integratie niet op eenzelfde manier zich heeft voorgedaan in Vlaanderen en Wallonië. In de Waalse faciliteitengemeenten heeft de oorspronkelijke Nederlandstalige minderheid zich grotendeels aangepast en worden de faciliteiten er nauwelijks nog toegepast. In de meeste Vlaamse faciliteitengemeenten bestaat er echter nog altijd een aanzienlijke groep Franstaligen die gebruik maakt van faciliteiten. Vooral in de Vlaamse Rand ontstonden er problemen doordat grotere groepen Franstaligen, vaak afkomstig uit Brussel, zich daar kwamen vestigen en weinig gemotiveerd waren om daadwerkelijk Nederlands te leren. Het gevolg hiervan was ook dat in de meeste faciliteitengemeenten rond Brussel intussen de Franstalige inwoners in de meerderheid zijn.
De taalfaciliteiten en de maatschappelijke gevolgen ervan zorgen her en der voor heel wat ergernis bij de verschillende taalgroepen. Zo ziet men vaak dat de tweetalige bewegwijzering beklad is. Dit gebeurt vooral in Vlaanderen en de Duitstalige Gemeenschap, waar men de verfransing het sterkste voelt.
[bewerk] Toekomst
Gezien de verschillende toepassing en uitwerking van de taalfaciliteiten gaan er in Vlaanderen bij een aantal partijen stemmen op om de taalfaciliteiten af te schaffen. Dit is echter niet mogelijk zonder steun van een Franstalige meerderheid in het federale parlement. Het Vlaamse beleid is er alvast wel op gericht de faciliteiten zo strikt mogelijk te interpreteren, om zo het vermeende uitdovende karakter te laten gelden. Zo gaan er in Vlaanderen stemmen op om de vertalingen van plaats- en straatnamen in Vlaamse faciliteitengemeenten af te schaffen, omdat deze niet onder de kernfaciliteiten zouden vallen. Ook wordt gestreefd naar een splitsing van de kieskring en het gerechtelijke arrondissement Brussel-Halle-Vilvoorde (zie deze pagina voor meer uitleg).
[bewerk] Zijn de Franstaligen in Vlaanderen een culturele minderheid?
De pogingen van de meeste Vlaamse partijen om het Vlaamse karakter van Halle-Vilvoorde te beschermen door de taalfaciliteiten zo beperkt mogelijk te interpreteren stuiten bij de Franstalige partijen op groot verzet. Zij verwijzen daarom ook regelmatig naar Europese verdragen in verband met de bescherming van minderheden. Ze gaan daarbij echter voorbij aan de grote hangende discussie over de definitie van etnische en culturele minderheden, én over het feit dat de Raad van Europa in deze materie géén wettelijk bevoegde instelling is.
Franstaligen in diverse delen van Vlaanderen (naar eigen zeggen meer dan 120.000) wijzen erop dat zij geen inwijkelingen zijn en historische rechten hebben om hun taal te blijven spreken en daarin ook onderwijs te krijgen. Het betreft voornamelijk Franstaligen in de randgemeenten rond Brussel buiten de faciliteitengemeenten maar ook minderheden langs de Belgische kust en de grote Vlaamse steden. Een aantal Franstalige politici is er daarom ook in geslaagd om tot tweemaal toe een zogenaamde rapporteur van de Raad van Europa naar België te sturen om de situatie van de Franstaligen in Vlaanderen te onderzoeken. Hoewel de oorspronkelijke rapporten vrij ver gingen in de erkenning van de Franstaligen als minderheid, werd dit in de goedgekeurde teksten steeds afgezwakt. Daarenboven wijzen recente wetenschappelijke studies erop dat met name de Franstaligen in de Vlaamse Rand, en integenstelling tot de Franstaligen elders in Vlaanderen, in overgrote mate recente migranten zijn. Dit wordt ook erkend door sommige Franstalige historici zoals een Hervé Hasquin, professor geschiedenis en (oud) MR-volksvertegenwoordiger.
Alle wetenschappelijke studies ter zake bevestigen ook dat er een essentieel onderscheid bestaat tussen de Franstaligen die over heel Vlaanderen verspreid wonen (kleine minderheden, nooit meer dan enkele procenten), en de Franstaligen in de Vlaamse Rand. Die eerste groep is reeds zo'n twee eeuwen in Vlaanderen gevestigd (met eerdere sporen van nog kleinere groepen). De tweede groep vormt daarentegen een meerderheid in de zes faciliteitengemeenten rond Brussel; deze Franstaligen zijn echter in meerderheid recente inwijkelingen uit Brussel en Wallonië. De eerste groep is daarom in véle opzichten vergelijkbaar met de reeds sinds de Middeleeuwen in Antwerpen wonende Joden (grotendeels Jiddisch-sprekend). De tweede groep is dan weer een recent fenomeen, vergelijkbaar met de recente numerieke meerderheden van Duitse en Engels permanente residenten in sommige dorpjes aan de Spaanse Costa Brava en op de Balearen.
In Voeren is de autochtone Franstalige minderheid gegroeid uit de groep Waalsgezinden, het deel van de bevolking dat sinds 1963 tegen de overheveling van de gemeente naar Limburg en Vlaanderen streed. De oudere generaties Vlaams- en Waalsgezinden spreken allen het plaatselijke Nederlandse (Limburgse) dialect, maar de jongere Waalsgezinden zijn echte Franstaligen (en de jongere Vlaamsgezinden echte Nederlandstaligen) geworden. De Franstalige minderheid in Voeren ijvert voor een zogenaamd biregionaal statuut voor de gemeente, waarbij elke inwoner zelf zou mogen bepalen of hij zich als Vlaming of als Waal wil laten registreren.
[bewerk] Overzicht van de faciliteitengemeenten
[bewerk] Gemeenten in het Nederlandse taalgebied met faciliteiten voor Franstaligen
- Bever
- Drogenbos*
- Herstappe
- Kraainem*
- Linkebeek*
- Mesen
- Ronse
- Sint-Genesius-Rode*
- Spiere-Helkijn
- Voeren
- Wemmel*
- Wezembeek-Oppem*
- (*) een 'randgemeente' van de Vlaamse Rand gelegen in Vlaams-Brabant rond het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De 19 Brusselse gemeenten zijn tweetalig (met feitelijk een Nederlandstalige minderheid) maar het gebied eromheen hoort bij Vlaams-Brabant. De andere gemeenten (die aan de taalgrens liggen) worden 'taalgrensgemeenten' genoemd.
[bewerk] Gemeenten in het Franse taalgebied met faciliteiten voor Nederlandstaligen
- Edingen (Enghien)
- Komen-Waasten (Comines-Warneton)
- Moeskroen (Mouscron)
- Vloesberg (Flobecq)
[bewerk] Gemeenten in het Franse taalgebied met faciliteiten voor Duitstaligen
[bewerk] Gemeenten in het Duitse taalgebied met faciliteiten voor Franstaligen
- Amel (Amblève)
- Büllingen (Bullange)
- Burg-Reuland
- Bütgenbach
- Eupen
- Kelmis (La Calamine)
- Lontzen
- Raeren
- Sankt Vith (Saint-Vith)
Dit zijn alle gemeenten van het Duitse taalgebied.
[bewerk] Gemeenten in het Franse taalgebied waar faciliteiten voor Duitstaligen en of Nederlandstaligen kunnen komen
- Baelen (Nederlands ook: Balen)
- Bleiberg (Plombières)
- Welkenraedt (Duits: Welkenrath, Nederlands ook: Welkenraat)
Zie artikel 16 van de Wetten van 18 juli 1966 op het gebruik van de talen in bestuurszaken. Zie ook artikel 3 van de Wet op het gebruik van de talen in het onderwijs (30. Juli 1963)
