Dictatuur van het proletariaat
De dictatuur van het proletariaat is de staatsvorm die volgens de marxistische theorie gevestigd dient te worden na de proletarische revolutie. In deze staatsvorm heeft het proletariaat (de arbeidersklasse) de absolute macht en oefent deze een socialistisch beleid van economische planning uit. De dictatuur zou slechts tijdelijk hoeven zijn; de staat sterft "vanzelf" geleidelijk af, waarna een communistische heilstaat zou ontstaan. In deze heilstaat is er arbeiderszelfbestuur en staan alle instituties in dienst van de heilstaat. Deze heilstaat komt grofweg overeen met de staat van anarchie waar Michail Bakoenin tezelfdertijd als Karl Marx voor pleitte.
Inhoud |
[bewerk] Theorie
Volgens Karl Marx is de ("burgerlijke") parlementaire democratie de staatsvorm die hoort bij het kapitalistisch economisch systeem, waarin de bourgeoisie (burgerij) de economische en politieke macht heeft (wat in Marx' tijd ook het geval was, door het censuskiesrecht).
[bewerk] Vestiging
Het kapitalistisch systeem moet, volgens Marx, door een revolutie van georganiseerde arbeiders afgeschaft worden. Na deze "proletarische revolutie" zullen de arbeiders een regering moeten vormen om een socialistisch economisch systeem te vestigen en in stand te houden tegen reactionaire krachten.
In hoofdstuk 2 van het Communistisch Manifest beschrijven Marx en Engels de volgende kernmerken van de heerschappij van het proletariaat (vertaling van Herman Gorter):
- Het proletariaat zal zijn politieke heerschappij daartoe gebruiken, om aan de bourgeoisie stuk voor stuk alle kapitaal te ontrukken, alle productiemiddelen in de handen van de staat, d.w.z. van het als heersende klasse georganiseerde proletariaat te centraliseren en de massa van de productiekrachten zo snel als mogelijk te vermeerderen.
- Dit kan aanvankelijk natuurlijk alleen geschieden door middel van despotische inbreuken op het eigendomsrecht en op de burgerlijke productieverhoudingen, door maatregelen dus die economisch onvoldoende en onhoudbaar schijnen, die evenwel in de loop van de ontwikkeling boven zichzelf uit drijven en als middelen tot omwenteling van de gehele productiewijze onvermijdelijk zijn. Deze maatregelen zullen natuurlijk, naargelang de verschillende landen, verschillend zijn.
- Voor de verst ontwikkelde landen zullen evenwel de volgende tamelijk algemeen kunnen worden aangewend:
- Onteigening van het grondeigendom en aanwending van de grondrente tot staatsuitgaven.
- Zware progressieve belasting.
- Afschaffing van het erfrecht.
- Confiscatie van het eigendom van alle emigranten en rebellen.
- Centralisatie van het krediet in handen van de staat door een nationale bank met staatskapitaal en uitsluitend monopolie.
- Centralisatie van het transportwezen in handen van de staat.
- Vermeerdering van de nationale fabrieken, van de productiemiddelen, ontginning en verbetering van de landerijen naar een gemeenschappelijk plan.
- Gelijke arbeidsplicht voor allen, oprichting van industriële legers, vooral voor de landbouw.
- Vereniging van landbouw- en industriebedrijf, aansturen op de geleidelijke opheffing van het onderscheid tussen stad en land.
- Openbare en kosteloze opvoeding van alle kinderen. Afschaffing van de kinderarbeid in fabrieken in zijn huidige vorm. Verbinding van de opvoeding met de materiële productie enz.
[bewerk] Afsterven van de staat
Volgens Marx is elke staat per definitie een werktuig voor de onderwerping van de ene klasse door de andere, en de dictatuur van het proletariaat is dus in eerste instantie het werktuig van het proletariaat ter onderwerping van de burgerij. Doel van deze onderwerping is het opheffen van de klasseverschillen, door ieder te laten produceren naar vermogen en consumeren naar behoefte. De technische middelen zouden overvloedig kunnen produceren, verwachtte Marx, en de arbeidersstaat zou deze overvloed slechts planmatig hoeven verdelen.
Door de herverdeling van inkomen en goederen worden de klasseverschillen opgeheven. Hiermee wordt ook de staat opgeheven, in die zin dat ze verwordt tot een administratie van de economie, haar politieke karakter verliest en ophoudt een staat te zijn. Deze stelling, die bekendstaat als het afsterven van de staat, ontleende Marx aan Saint-Simon.
[bewerk] Praktijk
De communistische staten in Oost-Europa beschouwden zichzelf als dictaturen van het proletariaat. Deze status wordt nog altijd betwist door "niet-stalinistische" communisten zoals trotskisten.
[bewerk] Kritiek
Vroege kritiek op het idee van een dictatuur van het proletariaat komt onder andere van de 19de-eeuwse anarchist Bakoenin, die stelde dat het een dictatuur van een nieuwe elite over een nieuw proletariaat zou zijn.
Meer moderne kritiek combineert de stelling van Bakoenin met het empirische bewijs dat ervoor is: van de op marxistische leest geschoeide regimes die in de twintigste eeuw over een derde van de wereldbevolking regeerde, is er nooit ook maar één "afgestorven"; de meeste, zo niet alle, vertonen of vertoonden vooral elitevorming en oligarchie (sommige, zoals Noord-Korea, zelfs autocratie).
