De Tovenaarsleerling

Ets (1882) bij het gedicht van Goethe, door S. Barth

De tovenaarsleerling (Duits: Der Zauberlehrling) is een ballade van Goethe, geschreven tijdens Goethes verblijf in Weimar in 1797.

[bewerk] Verhaal

Het verhaal begint met de oude tovenaar die zijn werkplaats verlaat. Hij laat zijn leerling achter met corvé, vervelende dagelijkse schoonmaakklusjes.

De leerling wordt al gauw moe van het telkens water halen, en betovert daarom een bezemsteel om het werk voor hem te doen. De leerling is echter nog niet voldoende volleerd, en hij kan de bezemsteel niet in bedwang houden. Al gauw ligt de vloer helemaal onder het water. De leerling realiseert zich dat hij de bezem niet kan stoppen, omdat hij de toverspreuk daarvoor niet kent. Wanhopig splijt de leerling de bezem in twee delen met een bijl, maar elk van de stukken pakt weer een emmer en gaat door met water halen, vlugger nog dan eerst. Als alles verloren lijkt te gaan in een enorme vloedgolf, komt de oude tovenaar terug. Hij breekt de betovering en alles komt weer goed.

In de oude versies van het verhaal (zie hieronder), is de tovenaar heel boos en wordt de leerling door de tovenaar verbannen. In de versie van Goethe is de tovenaar geamuseerd door de les die de leerling heeft geleerd, dat met magie voorzichtig omgegaan moet worden, en krijgt de leerling slechts een reprimande.

Veel sprookjes hebben een psychologische achtergrond en behandelen de ontwikkeling van kind tot volwassene. Zo is Doornroosje een metafoor voor de ontwikkeling van een meisje tot vrouw. De Tovenaarsleerling zou het groeiproces van een jongen verbeelden. De jongen moet zich daarbij bevrijden van de macht van zijn vader of leraar. Er zijn dan ook varianten van het verhaal waarin de jongen de leraar uiteindelijk overwint en doodt.

[bewerk] Geschiedenis en voorgeschiedenis

Goethe en Friedrich Schiller waren in de tijd dat Goethe de ballade schreef in een vriendschappelijke dichterswedstrijd verwikkeld, waarbij onder andere de Tovenaarsleerling ontstond, en een aantal andere balladen, waaronder Der Gott und die Bajadere (God en de Bajadere), Die Braut von Korinth (de bruid van Corinthe) en Der Schatzgräber (de schatgraver).

De ballade over de tovenaarsleerling inspireerde de Franse componist Paul Dukas in 1897 om een symfonische versie te maken, getiteld L'Apprenti sorcier.

Deze muziek inspireerde vervolgens Walt Disney voor een van de mooiste delen uit zijn film Fantasia uit 1940. In deze film speelt Mickey Mouse de rol van tovenaarsleerling.

Het motief van de tovenaarleerling is echter nog veel ouder dan het gedicht van Goethe. Het is uit een brief van Goethe bekend dat hij zich op Lucianus heeft gebaseerd. De oudste versie van een tot leven gewekt voorwerp, in dit gevan een vijzel, staat in Philopseudes (leugenminnaar), een raamvertelling van Lucianus van Samosata uit de tweede eeuw na Chr.. De bedoeling van het verhaal van Lucianus is echter niet "bezint eer ge begint", maar eerder om alle bijgeloof belachelijk te maken.

Soortgelijke thema's zijn te vinden in de legende van de Golem.

Ook de gebroeders Grimm hebben een versie van een tovenaarsleerling genoteerd, 'De Gaudeif un sien Meester. Dit is echter een geheel ander verhaal. De tovenaarsleerling wordt zo handig dat hij zich in allerlei dieren kan veranderen. Zijn vader maakt zich die kunst te gelde.