Golem (legende)
De Golem is een figuur uit een Joodse legende. De Golem kon niet spreken, maar kon wel mensen als dienaar helpen.
Inhoud |
[bewerk] Achtergrond
De eerste verhalen over de Golem stammen uit het vroege Jodendom. Zeer heilige mensen konden dicht bij God komen en verkregen de wijsheid en macht om leven te scheppen. Maar wat zij konden maken, was slechts een schaduw van de schepping van God. Zij konden een Golem maken uit modder, maar de persoon die zij konden maken kon bijvoorbeeld niet spreken. Een Golem is dus in feite een dommekracht, die bij verkeerd gebruik volledig uit de hand kan lopen.
In versies van de legende wordt de naam van God op zijn voorhoofd geschreven. Ook werd wel het woord Emet (waarheid in het Hebreeuws) op zijn voorhoofd geschreven, of op een kleitablet onder zijn tong. Door de eerste letter van Emet weg te halen ontstaat Met (dood), waardoor de Golem wordt vernietigd.
Een bekend verhaal over de Golem is van Gustav Meyrink, die in 1915 Der Golem schreef, gebaseerd op de verhalen rond de 16e eeuwse Rabbi Löw (Juda Löw ben Betsabel, 1520-1609) uit Praag. Het boek inspireerde tot een serie expressionistische films van Paul Wegener.
[bewerk] Het verhaal
Van het verhaal over de golem bestaan vele verschillende versies.
[bewerk] Versie 1
Een oude Joodse man, Rabbi Löw, die in Praag leefde, was erg meelevend met de mensen die elke dag erg hard moesten werken. Vooral dat die mensen zo weinig betaald kregen bedroefde hem. Als de harde werkers thuis kwamen, moesten ze ook nog hard werken om het huishouden te doen. Ook de kinderen werden daarbij ingeschakeld, om hout te hakken, het huis te vegen en hun bed op te maken. Daar kwam nog bij dat de arme joodse mensen slecht werden behandeld. Het was gevaarlijk voor hen om 's avonds laat de straat op te gaan. Rabbi Löw wilde daar iets aan doen. Hij herinnerde zich een oud verhaal, over de Golem, een dienaar die gemaakt kon worden uit een homp klei.
Rabbi Löw vond het een goed idee om zo een dienaar te maken, en hij ging langs de deuren om raad te vragen. Hij vroeg het aan alle grote denkers die hij kende. Op een avond las hij in de Kabbala en leerde hoe hij een Golem moest maken. Het boek zei namelijk: "Een Golem moet worden gemaakt uit de kleverige klei van de oever van de Moldau. Maak het gezicht, de handen en de voeten van klei. Rol het op zijn rug en loop 7 keer om de vorm heem. En terwijl je dat doet, roep je: "Shanti, Shanti, Dahat, Dahat!". "
Rabbi Löw vroeg drie helpers mee naar de rivier, en ze vonden daar de kleverige klei. Van klei met vodden maakten ze het hoofd, en de ledematen voor het lichaam van de Golem. Toen liepen ze erom heen en riepen wat de Kabbala had gezegd. De klei begon te gloeien. Daarna werd het bedekt met lang haar. De vingers kregen nagels. "Sta op en loop als een mens", riep Rabbi Löw. Dat deed de Golem en de helpers kleedden hem aan als een dienaar. De Rabbi vroeg aan de Golem, "Hoor je me en versta je mij?". De Golem knikte van ja. Aan de rand van Praag gaf de Rabbi de Golem opdracht om al zijn mensen te helpen en te beschermen. De Golem knikte van ja.
Rabbi Löw bedacht een truc om de Golem te laten werken en om hem weer te stoppen. 's Avonds stopte de rabbi een stukje papier (waarschijnlijk wordt bedoeld perkament) in zijn mond waarop hij schreef wat de Golem moest doen. Hij gaf de Golem verder opdracht om 's ochtends te stoppen met werken en de hele dag te slapen als de Rabbi het papiertje uit zijn mond had gehaald. De Golem maakte de Sjoel schoon. De Golem maakte soms de huizen schoon. Hij hield de orde 's nachts, zodat de mensen niet meer bang waren.
De rabbi vond dat de Golem menselijker moest worden en leerde hem brood eten. Maar de Golem dacht dat alles gegeten kon worden. Op een dag at hij stenen. Rabbi Löw probeerde de Golem veel meer te leren en vertelde de Golem belangrijke dingen. Maar de Golem leerde niet vanzelf zoals een kind. Een vriend van Rabbi Löw, Simon, had het idee om de Golem te leren lezen, zodat hij zelf alles kon leren. De Golem leerde zoveel, dat hij zelf ook een mens wilde worden. Hij wilde ook plezier hebben en kunnen lachen. Hij zag de kinderen spelen en lachen, en wilde zijn zoals de kinderen, maar dat kon natuurlijk niet. Toen werd de Golem erg boos. Hij rende het huis van Rabbi Löw uit, schreeuwde tegen de mensen en begon met stenen te gooien en dingen te vernielen. De mensen werden bang en probeerden de Golem te vangen. Maar de Golem kon erg hard rennen. Hij rende weg, en nooit heeft iemand hem weer gezien.
[bewerk] Versie 2
In een andere versie wekte Rabbi Löw de Golem tot leven door hem een stukje papier met de naam van God in zijn mond te stoppen. Als hij het papiertje eruit haalde, werd de Golem weer een levenloze pop van leem. Op een vrijdagavond juist voor sjabbat vergat rabbi Löw het strookje, omdat hij haast had. De Golem was woedend en begon alles in elkaar te slaan. De rabbi onderbrak zijn gebed om het papier alsnog te verwijderen. Daarna stortte de Golem weer als een klomp leem in elkaar.
[bewerk] Versie 3
Na een tijd gediend te hebben liet de Golem het papier niet zo makkelijk meer los. Bovendien werd hij elke dag groter. Tenslotte raakte de Golem de zolder van het huis van de rabbi. Rabbi Löw werd bang, en wilde het papier voor altijd weghalen. Toen dat eindelijk lukte werd de Golem een reusachtige hoop leem, en verpletterde de rabbi onder zijn gewicht.
[bewerk] Trivia
- Het woord Golem is Hebreeuws en komt voor in Psalm 139:16. In de Nederlandstalige Bijbelvertalingen is het vertaald met klomp (Statenvertaling, leem of vormeloos begin (in de betekenis van embryo, De Nieuwe Bijbelvertaling).
- "Uw ogen hebben mijn ongevormde klomp gezien; en al deze dingen waren in Uw boek geschreven, de dagen als zij geformeerd zouden worden, toen nog geen van die was. (Statenvertaling)"
- "Uwe ogen zagen mij, toen ik nog onbereid was; en alle dagen waren in uw boek geschreven, die nog worden moesten, waarvan nog geen aanwezig was. (Luther vertaling)"
- "Uw ogen zagen mijn vormeloze leden, en in uw boek waren ze alle opgeschreven; dagen werden geschapen, en voor mij was een daarvan bestemd. (Leidsche vertaling)"
- "Uw ogen zagen mijn vormeloos begin, alles werd in uw boekrol opgetekend, aan de dagen van mijn bestaan ontbrak er niet één. (De nieuwe bijbelvertaling)"
- In het Jiddische slang is Golem een scheldwoord voor iemand die onhandig of traag is.
- De figuur Gollem in de boeken van Tolkien is niet gebaseerd op de Golem. De naam Gollum refereert aan het gorgelende geluid dat het wezen maakt.
- Harry Mulisch gebruikt het thema van de Golem als een proloog in zijn roman De procedure.
- Het Nederlandse Theater van het Oosten, speelde Een Golem, regie Leonard Frank, naar een bewerking door Judith Herzberg van de vertaling van Mira Rafalowicz van het verhaal van Leivick.
- In Feet of Clay van Terry Pratchett spelen golems een hoofdrol.
- Een bekende joodse uitspraak is "olem golem". Letterlijk vertaald: de mens is de golem, of de mens is een machine, vrij vertaald, de wereld is kwade plaats.
