Grizono
El Vikipedio
Geografio > Eŭropo > Svislando > Grizono
germane Graubünden [grao'bünd'-n] - itale Grigioni [griĝo'ni], romanĉe Grischun [griĵuη'], france Grisons [grizõ']
Orient-svislanda kantono. Sude de la kantono estas Italujo; norde estas Aŭstrujo kaj Liĥtenŝtejno. Okcidente la kantonoj St. Gallen, Glarus, Uri kaj Ticino.
En la kantono troviĝas la mondfamaj Davos kaj Sankt Moritz kaj aliaj skiejoj.
- ĉefurbo: Chur
- kodo: GR
- loĝantaro: 187,5 mil en 2001 (3% de Svislando)
- areo: 7105 kv. km (17% de Svislando - la plej granda kantono).
- lingvoj: la germana (83,1%), romanĉa (23,6%), itala (22,5%) (1990) - la sola trilingva kantono en Svislando.
La germana lingvo estas parolata plejparte en la nordo (kie multaj germanlingvanoj enmigris en la 19-a kaj 20-a jarcento), la romanĉa lingvo en partoj de la sudoriento kaj okcidento kaj la itala lingvo en kelkaj areoj apud la itala kaj tiĉina landlimoj. En 1990, la romanĉa estis la unua lingvo de 17%. En 1880 ĝi estis la unua lingvo de 40%
Sub la romianoj, kiu konkeris la valojn je -15, la valoj de nuna Grizono fariĝis parto de la provinco Rhaetia. La valoj konservis unikan, ne-italan latinidan kulturon kaj lingvon. La latina lingvo de la valoj evoluis kaj fariĝis la romanĉa lingvo, kiu estis la ĉefa lingvo de la kantono ĝis 1850.
La nomo "Grizono" devenas de "griza" (grisch, grau, grigio). Fakte ĝi naskiĝis de la unuiĝo de la Griza Ligo (Grauer Bund) - reprezentita de la supera maldekstra, blanknigra kvarono de la flago - de la Ligo de la Domo de Dio (Gotteshausbund) - supera deksta kvarono - kaj de la Ligo de la Dek Jurisdikcioj (Zehngerichtebund) - suba duono kun la ibekso - en la 15-a jarcento. La "eterna aliancano" de Svislando fariĝis kantono en 1803, laŭ plano de Napoléon Bonaparte.
La ĉefurbo Chur en la nordo estas centro de industrio. Ĝi nun estas germanalingva urbo. Antaŭ la naskiĝo de la tri ligoj la kantono estis regata de la episkopo de Chur, kiu heredis la romian administradon post la disfalo de la imperio.
[redaktu] Eksteraj ligiloj
 |
Ĉi tie estas aldonaj bildoj por la artikolo. Vi povas helpi al Vikipedio se vi elektos la taŭgajn bildojn kaj metos ilin en la artikolon. |
