Pogorzel (powiat miński)
Z Wikipedii
Współrzędne: 52°06'49,4" N 021°35'13,3" E
| Pogorzel | |
| Województwo | mazowieckie |
| Powiat | miński |
| Gmina | Siennica |
| Sołtys | Regina Antosiewicz, Grażyna Borejko |
| Powierzchnia | 603 ha km² |
| Położenie | 52° 06' 49,4'' N 21° 35' 13,3'' E |
| Populacja (2006) - liczba ludności |
578 |
| Strefa numeracyjna (do 2005) |
25 |
| Kod pocztowy | 05-332 |
| Tablice rejestracyjne | WM |
| Strona internetowa wsi | |
Pogorzel – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie mińskim, w gminie Siennica.
W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa siedleckiego.
Pogorzel Siennicka należy do grupy najstarszych wsi okolic Siennicy i Mińska Mazowieckiego. Legendarne początki osadnictwa w dziejach nowożytnych sięgają XIII wieku, jednak pierwsze udokumentowane wzmianki pochodzą dopiero z XVI wieku.
Spis treści |
[edytuj] Nazwa wsi
Nazwa wsi pochodzi od obszaru celowo wypalonej puszczy pod zasiedlenie, a także pod budowę traktu wiodącego z Warszawy przez Mińsk, Siennicę i Latowicz do Włodawy i dalej na Ukrainę. Trakt ten zwany był "staroruskim traktem".
Wyraz pogorzel był powszechnie używany w języku staropolskim i oznaczał: pożogę, pożar, zniszczenie ogniem, szczątki spalonej budowli, zgliszcza, miejsce po pożarze. Współcześnie wyraz pogorzel stosowany jest głównie w odniesieniu do nazw miejscowości. W dokumentach źródłowych, szczególnie kartograficznych możemy znaleźć różne nazwy Pogorzeli: z łaciny Pogorzely, niemiecka Pogorshel czy Pogorzela z wizytacji biskupa Goślickiego w 1603 roku.
[edytuj] Położenie
Wieś położona jest 7 km na południowy wschód od Mińska Mazowieckiego przy drodze wojewódzkiej nr 802 Mińsk Mazowiecki – Seroczyn stanowiącej szkielet komunikacyjny Gminy Siennica i główny dojazd do południowej części powiatu mińskiego. Geograficznie Pogorzel położona jest na wschodnim Mazowszu, między Wysoczyzną Kałuszyńską a Równiną Garwolińską. Przez tereny te w okresie czwartorzędu przechodził lodowiec. Świadczą o tym pozostałe po jego aktywności wzgórza wydmowe.
[edytuj] Historia
Obszar dzisiejszej Pogorzeli był w średniowieczu częścią wielkich puszcz królewskich. Puszcze te były w nielicznych miejscach zamieszkane przez ludzi. Puszcze okalające Pogorzel i najbliższe okolice to głównie puszcza tzw. mińska natomiast sąsiednie to m.in. Starogrodzka i Osiecka usytuowane na zachód od Starogrodu. Takie warunki nie sprzyjały osadnictwu. Radykalna zmiana nastąpiła po zawarciu Unii Polsko – Litewskiej a także po włączeniu Mazowsza do Korony. Od tego momentu na terenach Wschodniego Mazowsza zaczęło coraz bardziej intensywnie rozwijać się osadnictwo.
Pogorzel początkowo była skupiskiem paru gospodarstw chłopskich bądź jednego gospodarstwa – zwanego folwarkiem. W XVI wieku właścicielem folwarku była rodzina Siennickich z pobliskiej Siennicy i to za sprawą tej rodziny możemy znaleźć pierwsze udokumentowane wzmianki o Pogorzeli. W 1526 roku Księżna Anna Mazowiecka dała prawo do założenia miasta Janowa swemu dworzaninowi Stanisławowi Sienickiemu z Sienicy. W nowo stworzonym mieście, którego nazwa z biegiem czasu zmieniła się na Siennica, rodzina Sienickich ufundowała kościół z zamiarem założenia parafii. Z dokumentu erekcyjnego parafii Siennica z 3 kwietnia 1528 roku możemy dowiedzieć się, że do nowo założonej parafii należało 18 wsi w tym także Pogorzel. Dodatkowo z dziesięciny pobieranej m.in. z folwarku w Pogorzeli uposażona była plebania nowo powstałej parafii. Kolejne wzmianki o Pogorzeli pochodzą ze spisów parafialnych z lat: 1540, 1576, 1857, 1896 razem z kolonią Zygmuntówką oraz z ostatniego w 1992 roku razem z Nową Pogorzelą.
[edytuj] Zabytkowy dwór
W początkach XVIII wieku po rodzinie Sienickich Pogorzel podobnie jak okoliczne dobra włącznie z Siennicą trafiła w ręce rodziny Rudzieńskich herbu Prus. Przed 1740 rokiem, w Pogorzeli Kazimierz Rudzieński wybudował dwór z przeznaczeniem na siedzibę rodziny. W tym czasie Pogorzel była największą wsią parafii Siennica. Liczyła 11 chałup, murowany dwór rodziny Rudzieńskich oraz dwie karczmy: wjezdną i wyjezdną.
Kazimierz Rudzieński, dla którego wybudowano dwór był starostą chęcińskim a później wojewodą mazowieckim. Ponadto pełnił funkcję pułkownika wojsk husarskich.
Dwór Rudzieńskich zaprojektowany został prawdopodobnie przez Symeona Gaygiera późniejszego współarchitekta klasztoru reformatów w Siennicy. Dwór został wybudowany na miejscu starego dworku bądź zabudowań folwarcznych. Początkowo dwór miał dach czterospadowy, nie miał balkonu, który dobudowano około 1900 roku oraz bocznej oranżerii. Opisując architekturę dworu można powiedzieć, że jest to budowla późnobarokowa. Wymurowany został z cegły i później otynkowany. Ma on plan prostokąta, jest parterowy z piętrową częścią środkową wysuniętą ryzalitowo od frontu i od ogrodu wraz z jednoosiowymi obustronnymi ryzalitami skrajnymi; jest podpiwniczony z mieszkalnym poddaszem, krytym dachem naczółkowym. Układ wnętrz jest dwurtaktowy. Sień występuje na osi prostokąta z dwiema klatkami schodowymi na piętro i do piwnicy. Salon jest obszerny ze ściętymi narożami. Piwnice dworu są sklepione kolebką koszową i kryte sklepieniem zwierciadlanym. Posadzki sieni wykonane są z czerwonego marmuru. Do dzisiejszych czasów zachował się kominek z XIX w pomieszczeniu na prawo od salonu. W XVIII w. była w nim kaplica o czym wspomina Michał Radziwiłł pod datą 17 sierpnia 1759 r. "Mszy Św w kaplicy słuchałem i obiad zjadłszy pożegnałem gospodarza"
Pod tarasem, jak podają legendy, znajduje się wejście do tunelu łączącego dwór pogorzelski z kościołem w Siennicy. Tunel ten miał być miejsce ukrywania się ludzi podczas wojen, powstań. Podczas II wojny światowej w tunelu podobno ukrywała się przed hitlerowcami ludność żydowska. Zewnętrzna elewacje dworu rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi, zdwojonymi jednostronnie na narożach, dźwigających uproszczone belkowanie. Ryzality środkowe wieńczą trójkątne szczyty. Przed salonem dworu znajduje się wysunięty taras z dwoma biegami schodów, który pierwotnie ozdobiony był balustradą tralkową i wazonami piaskowcowymi z 1817 roku. Do czasów współczesnych zachował się jeden z dwu wazonów – stoi on w kościele parafialnym pod wezwaniem Św. Stanisława BM w Siennicy i służy jako chrzcielnica. W niedługim czasie po wybudowaniu dworu został założony park. Początkowo stworzony był jako regularny, później przekształcony na krajobrazowy, ujęty jest z trzech stron szpalerami, z czwartej zamknięty budynkiem dworu wyniesionym na tarasie ziemnym. Na osi tarasu pozostały ślady alei z kwaterami po bokach oraz półkolistym szpalerem na zamknięciu. Od frontu wjedzie podjazd ze śladami kolistego gazonu. Oprócz parku w obrębie dworu znajduje się też od strony północno-wschodniej kompleks stawów z drewnianą altaną wybudowaną w latach 90. XX wieku oraz mostkiem. Stawy zasilane są wodą z pobliskiej strugi tzw. "Strugi pogorzelskiej" – biorącej początek na bagnach pogorzelskich i płynącej w kierunku rzeczki Sienniczanka do której wpada w okolicach wsi Gągolina. Na łączniku stawu i strugi od strony mostu (ul. Parkowa) znajduje się zapora regulująca poziom wody.
Kazimierz Rudziński po wybudowaniu dworu w latach 1749-1751 ufundował wraz z małżonką Antoniną z Nowosielskich w Siennicy klasztor dla zakonu reformatów, który zaprojektowany został przez nadwornego architekta królewskiego Antoniego Solarii i architekta Symeona Gaygiera. Po śmierci fundatorów dzieło Kazimierza i Antoniny dokończył ich syn Michał Rudziński kolejny właściciel dóbr Pogorzel), fundując niektóre elementy wewnętrznego wystroju kościoła. W kościele Reformatorów znajdują się groby Rudzińskich m.in. Wojewody Rudzińskiego, fundatora klasztoru (zm.1759 r.) i jego syna Michała (zm. 1764 r.) natomiast na chórze i w tablicy pamiątkowej w korytarzu prowadzącym na zachrystię znajdują się portrety Kazimierza i Michaliny Rudzińskich.
Po śmierci Michała Rudzieńskiego majątek Pogorzel przeszedł w ręce jego syna – Antoniego. On to w 1802 roku sprzedał Pogorzel Michałowi Mdzewskiemu, biskupowi, sufraganowi płockiemu. Przy tej okazji należy zwrócić uwagę na fakt iż w podziemiach spalonego przez Niemców w 1939 kościoła pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny znajdowały się prochy wymienionego Michała Mdzewskiego
W roku 1813 Pogorzel przeszła w ręce Stanisława Kraińskiego. Po Stanisławie Kraińskim z biegiem czasu przechodzi w ręce rodziny Antoszewskich. W 1860 roku Ludwig Antoszewski zamienił Pogorzel na Stachomin koło Stanisławowa, który należał do Aleksandra Mścisława Karskiego. Karski w 1867 roku sprzedał część Pogorzeli Mikołajowi Wisłockiemu, a drugą włączył do swych dóbr Nowogród i sprzedał w 1873 r. Galicyjskiemu Towarzystwu Parcelacji i Odbudowy w Krakowie, które je rozpalcerowało.
W 1883 r. dwór w Pogorzeli był rozległy na 435 morgów z czego przypadało na: grunty orne i ogrody – 215 morgów, łąki – 14 morgów, lasy – 167 morgów, nieużytki – 39 morgów. Ponadto w skład majątku należała kolonia Teklin, traktowana przez pewien okres jako oddzielna wieś zamieszkana w 1883 roku przez 4 osoby gospodarujące na gruntach o wielkości 52 morgów. Do folwarku należały 2 budynki murowane oraz 4 drewniane. Płodozmian stosowany w gospodarstwie folwarcznym był 15 polowy, na ziemiach folwarku ponadto były pokłady torfu oraz nie urządzony las.
[edytuj] Po 1882
Mikołaj Wisłocki prawdopodobnie w 1882 roku na skrzyżowaniu głównej drogi z drogami do Krzywicy i Dąbrowy postawił na pamiątkę swej obecności w Pogorzeli kapliczkę Matki Boskiej. Na początku XIX wieku powstała też figurka Świętej Trójcy zwana Tronem Łaski. W Pogorzeli podobno było tych figurek aż 14 rozlokowanych na granicach wsi. Miały one chronić Pogorzel przed wybuchłą w tym czasie epidemią cholery. Fiugra Świętej Trójcy jest jednym z cenniejszcych zabytków architektury ludowej Gminy Siennica, ochroniona przed zniszczeniem, wyrestaurowana z datków mieszkańców i dofinansowania z Gminy pozostała przez lata na swym miejscu pomimo prób przeniesienia jej do siennickiego kościoła.
Proces parcelacji był przełomowym dla ludności wiejskiej. Chłopi otrzymywali na własność działki gruntu, na których mogli prowadzić gospodarstwo rolne. Ta upragniona ziemia jednak nie wszystkim w równym stopniu służyła. Część chłopów niestety nie była w stanie sama zapracować na utrzymanie – co spowodowało uzależnienie ekonomiczne od dawnego dziedzica tworząc grupę pracowników folwarcznych oraz migrację w poszukiwaniu pracy do większych miast. Od XIX wieku na wsi można było zaobserwować coraz większe zmiany. Obok znoszenia pańszczyzny występowała coraz bardziej powszechna parcelacja ziemi dworskiej, dzięki której coraz większa liczba chłopów mogła otrzmać ziemię na własność. Dzięki parcelacji części majątku dworskiego w Pogorzeli w XIX wieku powstała na rozpalcerowanych gruntach kolonia, która początkowo, jako że grunty pochodziły z majątku Pogorzel należała do Pogorzeli. Z biegiem czasu wprowadzono administracyjny podział terenów wsi Pogorzel, z podziałem na tzw. Starą Pogorzel i Pogorzel Środkową powstałą na rozpalcerowanych gruntach zlokalizowanych na północ i zachód od dworu, którą z czasem nazwano NOWA POGORZEL.
Parcelacja majątku dworskiego była początkiem końca wsi o charakterze pańszczyźnianym – za jaką Pogorzel uchodziła. Świetność dworu i jego stały rozwój został już wcześniej zahamowany głównie z powodu długów. Ponadto zmiany społeczne zachodzące w Polsce odbiły się też na zamożności szlachty, która musiała w coraz większym stopniu dokładać do majątków ziemskich, które z kolei nie przynosiły już takich dochodów jak za czasów pańszczyzny. Właściciele zaczęli prowadzić najróżniejszą działalność gospodarczą. Świadczy o tym choćby kontrakt dzierżawny majątku Pogorzel z 16 XI 1818 r., w którym mówi się, że do zabudowań dworskich folwarku w Pogorzeli oprócz murowanego dworu wchodziły: browar, gorzelnia, obory, chlewnie, stajnia, stodoła, owczarnia, spichlerze, karczma wjezdna i kuźnia. Tak zorganizowany folwark był samowystarczalny, a nadwyżki produkcji sprzedawane były na zewnątrz.
W XX wieku dwór przechodził kolejno przez różnych właścicieli prywatnych do których m.in. można zaliczyć rodziny: Prus – darczyńcę działki pod późniejszą szkołę oraz od którego nazwiska pochodzi nazwa gruntów wokół dzisiejszej szkoły, które niegdyś nazywane były "Prusami"; Lewiccy – właściciele dworu do wczesnych lat powojennych. Późniejsze losy pogorzelskiego dworu wyznaczały kolejne koncepcje jego zagospodarowania. Wpisany 9 kwietnia 1962 roku do rejestru zabytków został uchroniony przed degradacją po zniszczeniach wojennych. Po wojnie próbowano stworzyć w nim gospodarstwo rolne, co skończyło się fiaskiem z powodu zaciętości i przywiązania pogorzelskich chłopów do ziemi. Z tworzeniem gospodarstwa rolnego w Pogorzeli związana jest historia Piotra Jurkowskiego który po podpisaniu dokumentu, w którym oddał na rzecz gospodarstwa swą ziemię, w kuźni Jana Paszkowskiego manifestacyjnie obciął sobie palce mówiąc "Te, które podpisały będą obcięte". W latach 1952-1965 w zabudowaniach dworu mieścił sie Państwowy Ośrodek Maszynowy. Latem 1974 roku był miejscem kręcenia zdjęć do nominowanego do Oskara filmu "Noce i dnie", gdzie stylizował powieściowy Pamiętów. Obecny właściciel dworu po początkowym zapale w jego renowacji, spoczął na laurach i w chwili obecnej budynek znowu niszczeje a okalający go park zamienia się w gęstwinę krzaków.
[edytuj] Od XIX wieku
Od XIX wieku istniejąca przy dworze Pogorzel rozpoczyna dynamiczniejszy rozwój jako wieś. Jednakże dopiero XX wiek przyniósł zmiany, które wpłynęły na późniejsze losy wsi. Na początku XX wieku w Pogorzeli powstał jednoklasowy oddział szkolny. Początkowo lekcje odbywały się w prywatnych domach, później w nowowybudowanej remizie strażackiej i wreszcie w nowym powojennym budynku szkolnym. W okresie II wojny światowej na terenie Pogorzeli prowadzone było tajne nauczanie w domu Państwa Laskowskich na pogorzelskiej kolonii Piachy. Dnia 11 listopada 1983 roku na skutek pożaru uległ zniszczeniu istniejący budynek szkolny. Dzięki determinacji mieszkańców działalność szkoły była kontynuowana w prywatnym domu by po 7 latach przenieść się do nowej szkoły wybudowanej na miejscu spalonej jesienią 1983 r. Obok szkoły na uwagę zasługuje też powstanie w 1918 roku z inicjatywy Karola Siwca Ochotniczej Straży Pożarnej. Początki straży były trudne. Za tymczasową remizę służyła szopa na działce podarowanej przez ówczesnego dziedzica, a za wóz bojowy – wóz konny z beczką. W 1928 roku wybudowna została nowa remiza, w której oprócz straży mieściła się też szkoła. Wybuch wojny nie przerwał działalności straży, która dysponowała w tym czasie przerobionym na cele pożarnicze samochodem marki Mercedes. Po wojnie straż coraz prężniej się rozwijała. Zakupowano coraz więcej sprzętu. Kojene lata aż do dzisiaj mineły jako okres wzlotów i upadków. Początek lat 90. XX wieku, od kiedy prezesem OSP Pogorzel został mgr Franciszek Witek to zarazem początek okresu "tłustego" dla straży. Szkoła i Ochotnicza Straż Pożarna to kluczowe elementy współczesnych dziejów Pogorzeli, obok nich w 1969 roku stanęło też Koło Gospodyń Wiejskich stworzone przez Janinę Sadowską, które to kultywowało zwyczaje ludowe i obrzędy oraz aktywnie uczestniczyło w życiu wsi.
[edytuj] Bitwy
Okresy zawieruchy wojennej targane Polską od XVI wieku były też udziałem Pogorzeli, chociaż nigdy we wsi bądź w jej najbliższej okolicy nie doszło do bardziej spektakularnych bitew czy potyczek. Pogorzel była przeważnie świadkiem przemarszów wojsk, a także celem łupieżczych praktyk kolejnych wojsk. Wieś kilkakrotnie podczas swej historii ulegała całkowitemu zniszczeniu. Ostatni raz w 1944 roku, kiedy to doszczętnie spłonęła po wkroczeniu wojsk radzieckich. Latem 1944 roku pod Pogorzelą rozegrała się bitwa pancerna między elitarną niemiecką jednostką pancerną Herman – Goering a jednostkami sowieckimi. Bitwa ta przeszła do historii pod nazwą "Bitwa pancerna pod Pogorzelą"
[edytuj] Pogorzel dzisiaj
Współczesna Pogorzel to zupełnie inna wieś niż przed laty. Przed II wojną światową w Pogorzeli mieszkało blisko 580 mieszkańców co w połączeniu z Nową Pogorzelą dawało prawie 700 osób. Wojna i nowe stosunki powojenne zmieniły te wielkości. Obecnie w Pogorzeli mieszka 353 osób, a w Nowej Pogorzeli 225 co daje łącznie 578 osób. Dzięki temu Pogorzel (jako całość) jest drugą (po Siennicy) co do wielkości zaludnienia wsią Gminy Siennica. Obok zmian demograficznych w Pogorzeli zaszły też zmiany organizacji życia mieszkańców oraz ich warunków – we wczesnych latach powojennych wieś została zeelektyfikowana; w latach 70. XX wieku zainstalowano oświetlenie uliczne. Najbardziej dynamiczny rozwój nastąpił na przełomie XX i XXI wieku. W Pogorzeli w tym czasie został wybudowany wodociąg, nastąpił rozwój sieci telefonicznej z szerokopasmowym dostępem do sieci internet, zostały wybudowane dwa newralgiczne z punktu widzenia wsi odcinik dróg – w 1993 r. 900 metrów drogi Pogorzel – Krzywica oraz w 2002 kilometrowy odcinek drogi Pogorzel – Dąbrowa. W przyszłości na terenie Pogorzeli planuje się wybudowanie chodników ulicznych a także dalszy rozwój i modernizację istniejącej sieci elektrycznej oraz oświetlenia ulicznego. Do nowych projektów zmierzających poprawie warunków życia mieszkańców należy też budowa przydomowych oczyszczalni ścieków będąca alternatywą dla sieci kanalizacyjnej, której rozwój został wstrzymany do terenu Siennicy. W latach 90. w Pogorzeli jak też w Nowej Pogorzeli zaszły zmiany w organizacji zagospodarowania przestrzennego – zostały wprowadzone nazwy ulic, i tak w Pogorzeli powstało 7 ulic: Mińska, Parkowa, Poprzeczna, Graniczna, Letniskowa, Leśna, Polna oraz Nowej Pogorzeli (też 7 ulic): Pałacowa, Szkolna, Krótka, Długa, Świerkowa, Wiśniowa oraz Graniczna. Obecnie w Pogorzeli znajduje się z instytucji i organizacji publiczno-oświatowych: Publiczna Szkoła Podstawowa im. Absolwentów Siennickich Szkół Pedagogicznych, Ochotnicza Straż Pożarna; z infrastruktury usługowej: 3 sklepy ogólno spożywcze (Sklep nr 10 Gminnej Spółdzielni w Siennicy, sklep Lilianny Ryfki oraz Henryka Urbanowskiego), 1 bar "Bar Uniwersalny" – Lilianny Ryfki, punkt skupu metali kolorowych, warsztat samochodowy, stacja LPG oraz innych takich jak: usługi elektryczne, murarskie, remontowe, ciesielskie, zespół muzyczny – "Kryterium"; z zabytków dzisiejszej Pogorzeli mamy: Dwór Rudzieńskich, kapliczka Świętej Trójcy, Kapliczka Matki Boskiej Zobacz też: Pogorzel
