Błędy logiczno-językowe

Z Wikipedii

Błędy logiczno-językowe są to inaczej błędy w słownym wypowiadaniu myśli. Popełniać je można świadomie lub nie. Dadzą się podzielić na trzy grupy:

• błędy znaczeniowe przejawiające się głównie pod postaciami wypowiedzi: nieinformujących, wieloznacznych, mylących znaczenia, o chwiejnym znaczeniu. Istnieją dwie podstawowe przyczyny błędów znaczeniowych: a) wadliwie określone na gruncie danego języka funkcje znakowe wyrażeń; b) użycie wyrażeń niezgodne z ustalonymi dla nich funkcjami znakowymi;
• błędy argumentacji, przejawiające się głównie pod postacią: sofizmatów - mające na celu świadome wprowadzenie w błąd i błędów czynionych nieświadomie - jako wynik ignorancji lub niestaranności w formułowaniu myśli;
• błędy polegające na pogwałceniu reguły ekonomii wypowiadania się przejawiające się pod postaciami werbalizmu, dydaktyzmu i pleonazmu: a) poważnie utrudniają przekazywanie informacji; b) obniżają estetykę wypowiedzi; c) popełniane są bardzo często.

Przegląd najpospolitszych błędów przedstawia się następująco:

---

Spis treści 1 Błędy znaczeniowe 1.1 Wypowiedzi nieinformujące 1.1.1 Mowa chaotyczna 1.1.2 Nonsens językowy (wypowiedź pozorna) 1.1.2.1 Nonsens absolutny 1.1.2.2 Nonsens względny 1.1.3 Wypowiedź sprzeczna 1.1.4 Wypowiedzi wieloznaczne 1.1.4.1 Wieloznaczność aktualna 1.1.4.1.1 Wieloznaczność kontekstu: amfibologia, wieloznaczność spowodowana wadliwym użyciem wyrażenia potencjalnie wieloznacznego, niedopowiedzenie 1.1.4.1.2 Wieloznaczność w kontekście: ekwiwokacja 1.1.4.2 Wypowiedzi mylące znaczenia 1.1.4.2.1 Wypowiedzi mylące 1.1.5 Wypowiedzi o chwiejnym znaczeniu 2 Błędy w argumentacji 2.1 Sofizmaty - błędy popełniane świadomie w procesie argumentacji 2.1.1 Argumentum ad auditorem 2.1.2 Argumentum ad auctoritate 2.1.3 Argumentum ad baculum 2.1.4 Argumentum ad hominem 2.1.5 Argumentum ad ignorantiam i onus probandi 2.1.6 Argumentum ad misericordiam 2.1.7 Argumentum ad personam 2.1.8 Argumentum ad populum 2.1.9 Argumentum ad vanitatem 2.1.10 Argumentum ad veracundiam 2.2 Błędy popełniane nieświadomie w procesie argumentacji 2.2.1 Ignoratio elenchi 2.2.2 Petitio principii 2.2.3 Circulus vitiosus 2.2.4 Fallacia accidentis 2.2.5 Błąd fałszywego założenia 2.2.6 Dowód na podstawie braku dowodów 3 Błędy polegające na pogwałceniu reguły ekonomii wypowiadania się 3.1 Werbalizm 3.2 Pleonazm 3.3 Dydaktyzm 4 Literatura

[edytuj] Błędy znaczeniowe

Istnieją dwie podstawowe przyczyny błędów znaczeniowych: a) wadliwie określone na gruncie danego języka funkcje znakowe wyrażeń; b) użycie wyrażeń niezgodne z ustalonymi dla nich funkcjami znakowymi (przypisanie im znaczeń innych niż powszechnie przyjęte). Podstawowe odmiany błędów znaczeniowych to: wypowiedzi nieinformujące, wypowiedzi wieloznaczne, wypowiedzi mylace znaczenia, wypowiedzi o chwiejnym znaczeniu.

[edytuj] Wypowiedzi nieinformujące

Mianem wypowiedzi nieinformującej określić można taką wypowiedź, w której pogwałcono albo reguły syntaktyczne albo reguły znaczeniowe obowiązujące na gruncie danego języka. Wyróżnić można co najmniej trzy kategorie wypowiedzi nieinformującej: a) mowę chaotyczną, b) nonsens językowy, c) wypowiedź sprzeczną.

[edytuj] Mowa chaotyczna

Mową chaotyczną nazywa się wypowiedź, która nie posiada logicznie poprawnej struktury. Gdy stopień tego błędu jest odpowiednio wysoki, wypowiedź ta przestaje cokolwiek znaczyć.

Przykład:

Drzewo składa się z korzeni, pnia i liści. Liście są zielone dopóki nie nadejdzie jesień. W zimie drzewo nie ma liści, a śnieg pada na jego gałęzi, na których lubią siadać ptaki.

[edytuj] Nonsens językowy (wypowiedź pozorna)

W potocznym znaczeniu słowa „nonsens” znaczy tyle co wypowiedź fałszywa w sposób oczywisty. W przeciwieństwie do tego, jako nazwa błędu logiczno-językowego, oznacza on wypowiedź, która nie pełni żadnych funkcji znakowych. Inaczej to wyrażając, nonsens to wypowiedź nic nie znacząca, czyli nie pozwalająca się rozumieć w żaden określony sposób. Inna nazwa nonsensu to wypowiedź pozorna, czyli wypowiedź, która być może w intencji jej nadawcy miała coś znaczyć, jednakże ze względu na błędy jakie zawiera, nie znaczy nic. Wyróżnić można dwa rodzaje nonsensu językowego: absolutny i względny.

[edytuj] Nonsens absolutny

Nonsens absolutny jest wypowiedzią, w której układ wyrazów lub wyrażeń jest niezgodny z regułami składni danego języka, jednakże każdy wyraz (zwrot) wzięty w izolacji ma znaczenie.

Przykłady:

Za jaki jest wykres?

Nieprawda, że czy w tym języku logika jest trudna.

[edytuj] Nonsens względny

Nonsens względny jest wypowiedzią zawierającą jakiś obcy, ze względu na dany język, wyraz lub zwrot i jednocześnie nie jest jego definicją.

Przykłady:

Body-mind problem jest jednym z zasadniczych problemów filozofii umysłu.

Twój Weltanschauung jest podobny do mojego.

Tu quoque jesteś dobrym przyjacielem.

Dana wypowiedź przestaje być nonsensem wtedy, gdy znaczenie obcego zwrotu zostanie wyjaśnione. Ten rodzaj błędu popełniany bywa bardzo często, ponieważ nadawcy wypowiedzi zapominają, że jej adresaci nie zawsze znają terminologię danej dyscypliny naukowej. Terminologią taką wolno posługiwać się w stosunku do każdego audytorium pod tym jednakże warunkiem, że wyjaśni się znaczenia wszystkich tego typu teminów.

[edytuj] Wypowiedź sprzeczna

Wypowiedź sprzeczna jest to wypowiedź, która sprowadza się do pary takich zdań (twierdzeń), z których jedno zaprzecza dokładnie temu, co stwierdza drugie, i jednocześnie żadne z tych zdań nie jest odwołaniem drugiego.

Przykład:

Rozważając kwestię wartości i ich kryterium odwołujemy się do określonych elementów samej rzeczywistości, a nie do logicznego charakteru wypowiedzi o nich. To logiczny charakter wypowiedzi o wartościach ma znaczenie fundamentalne.

Przytoczona wyżej wypowiedź nie pozwala na przyjąć, że drugie z powyższych zdań jest wycofaniem się ze stanowiska wyrażonego w zdaniu pierwszym.

[edytuj] Wypowiedzi wieloznaczne

Mówiąc o wypowiedzi wieloznacznej należy odróżnić dwa rodzaje wieloznaczności: potencjalną i aktualną.

Wieloznaczność potencjalna nie jest błędem logicznym, ponieważ są nią obdarzone poszczególne słowa jako takie. Wieloznaczność słowa może być źródłem błędu, lecz sama w sobie błędem nie jest.

Na przykładzie słowa „zamek” widoczny jest ten rodzaj wieloznaczności:

1. Akcja Zemsty Fredry dzieje się na zamku w Odrzykoniu.
2. Rambo nie strzelił, ponieważ zaciął się zamek w jego karabinie.
3. Zamek w moich drzwiach nie chce się otworzyć.

Łatwo zauważyć, że to wieloznaczne słowo w każdym z przytoczonych wyżej zdań użyte jest w sposób jednoznaczny. Wieloznaczne słowo może zatem być użyte w sposób jednoznaczny. Nie chodzi więc o to by nie używać wieloznacznych słów, a jedynie o to, by nie używać ich wieloznacznie.

[edytuj] Wieloznaczność aktualna

Wieloznaczność aktualna jest błędem logiczno-językowym. Mówimy o niej w dwóch przypadkach, gdy:

1. Wieloznaczny jest kontekst danej wypowiedzi, tzn. wieloznaczne jest samo zdanie - pojedyncze - czy pytanie - pojedyncze - tworzące wypowiedź, nazywamy to wieloznacznością kontekstu;
2. Wieloznaczna jest wypowiedź w danym kontekście, tzn. wieloznaczny jest kontekst - składający się z kilku zdań - tworzący wypowiedź, nazywany to wieloznacznością w kontekście.

[edytuj] Wieloznaczność kontekstu: amfibologia, wieloznaczność spowodowana wadliwym użyciem wyrażenia potencjalnie wieloznacznego, niedopowiedzenie

Wieloznaczność kontekstu posiada kilka odmian, z których najważniejsze to: amfibologia; wieloznaczność spowodowana wadliwym użyciem wyrażenia potencjalnie wieloznacznego; niedopowiedzenie.

• Amfibologia (amfibolia) zwana bywa również wieloznacznością składniową. Błąd ten polega na tym, że pewien element danej wypowiedzi może w niej pełnić równoprawnie przynajmniej dwie różne funkcje składniowe

Przykłady:

Zwiedziłem wieś koleżanki, która przywiązana jest do tradycji.

Kontekst zdania, o ile nie mamy żadnych dodatkowych informacji, nie pozwala na rozstrzygnięcie kto czy co (koleżanka lub wieś) przywiązane jest do tradycji. Wyraz „która” łączony może być zarówno z wyrazem „koleżanka”, jak i z wyrazem „wieś”.

Wszyscy ludzie nie są szczęśliwi.

Kontekst zdania, o ile nie mamy żadnych dodatkowych informacji, nie pozwala na rozstrzygniecie czy nie wszyscy ludzie są szczęśliwi, czy też wszyscy ludzie są nieszczęśliwi. Wyraz „nie” łączony być może zarówno z wyrazem „wszyscy” jak i z wyrazem „są”.

• Wieloznaczność spowodowana wadliwym użyciem wyrażenia (słowa) potencjalnie wieloznacznego

Sama nazwa tego błędu jednoznacznie sugeruje jego znaczenie, które unaocznić można następującymi przykładami:

Sekretarka podała pismo, a dyrektor skreślił kilka zdań.

Bez dodatkowych informacji nie wiadomo czy dyrektor przekreślił czy dopisał kilka zdań.

Uzbrojony w sztucer arystokrata, polujący w pobliżu swojej rodowej posiadłości, zauważył, że jego zamek uległ zniszczeniu.

Bez dodatkowych informacji trudno rozstrzygnąć, który zamek (część sztucera czy rodowa posiadłość) uległ zniszczeniu.

• Niedopowiedzenia

O niedopowiedzeniu mówimy wtedy, gdy opuszczamy jakiś element wypowiedzi, podczas gdy kontekst informacyjny, którego składnikiem jest pozostała część wypowiedzi, nie pozwala się tego elementu jednoznacznie domyśleć.

Najczęstszą przyczyną niedopowiedzenia jest opuszczenie w wypowiedzi zwrotu kwantyfikującego (takiego jak: „każdy”, „żaden”, „pewien”, „niektórzy”, „wszyscy”, „nikt”, „zawsze”, itp.), bez którego trudno zrozumieć daną wypowiedź.

Przykłady:

Zakres nazwy to zbiór jej desygnatów.

Powinno być: "wszystkich desygnatów".

Ludzie młodzi nie lubią pracować.

Polacy są marzycielami.

Niedopowiedzenia niekiedy błędnie utożsamiane są z wyrażeniami eliptycznymi.

Wypowiedź eliptyczna jest wyrażeniem skróconym ze względu na dany kontekst informacyjny. taka wypowiedź jest w określonym kontekście informacyjnym skrótem jednoznacznym, w przeciwieństwie do niedopowiedzenia, które właśnie ze względu na kontekst jest wyrażeniem wieloznacznym.

Przykładowo, gdy wchodząc do domu w mokrym ubraniu wypowiadam równoważnik zdania: „Pada”, to wypowiedź ta jest jednoznaczna, mimo tego, ze nie mówię ani gdzie pada, ani kiedy pada.

[edytuj] Wieloznaczność w kontekście: ekwiwokacja

Wieloznaczność w kontekście stanowi drugi rodzaj wieloznaczności aktualnej. Podstawową kategorię tego błędu stanowi ekwiwokacja. Ekwiwokacja polega na tym , że:

1. pewne wyrażenie potencjalnie wieloznaczne występuje w danej wypowiedzi przynajmniej dwukrotnie;
2. przynajmniej w dwóch miejscach tej wypowiedzi jest ono użyte w różnych znaczeniach;
3. wypowiedź ta zakłada, że ów wieloznaczny jej element posiada w każdym miejscu, w którym jest w niej użyty, to samo znaczenie.

Głównym powodem popełniania ekwiwokacji jest sytuacja, w której jedno z pokrewnych znaczeń danego wyrazu (zwrotu) używane jest znacznie częściej niż drugie jego znaczenie, co powoduje, iż to pierwsze używane jest na mocy nawyku, nawet wtedy, gdy powinno być użyte znaczenie drugie.

Celem uniknięcia ekwiwokacji należy pamiętać o następującej regule: zanim użyjesz danego terminu w swojej wypowiedzi, zastanów się, czy w jej kontekście może on posiadać to znaczenie, w którym chcesz go użyć.

Przykłady:

(1) Arytmetyka zajmuje się m.in. dodawaniem liczb. Dodawanie liczb jest czynnością psychiczną, więc arytmetyka zajmuje się czynnościami psychicznymi.

W tym przypadku wieloznaczne jest wyrażenie „dodawanie liczb”. W zdaniu pierwszym użyte zostało w znaczeniu operacji matematycznej, konsekwencją której jest uzyskanie sumy liczb, zaś w zdaniu drugim jako pewna czynność psychiczna.

(2) Logika w szerokim znaczeniu oznacza dyscyplinę podającą prawa (zasady) i reguły poprawnego myślenia oraz poprawnego wypowiadania myśli. Poprawne myślenie oraz poprawne wypowiadanie myśli są czynnościami psychicznymi, więc logika zajmuje się czynnościami psychicznymi.

Komentarz podobny do zamieszczonego pod zdaniem (1).

[edytuj] Wypowiedzi mylące znaczenia

Wypowiedź myląca znaczenia jest to wypowiedź, której rozumienie zgodne z jej znaczeniem w danym języku byłoby niezgodne z treścią intencji mówiącego.

Przykłady:

(1) Z okazji śmierci męża ślemy wyrazy głębokiego współczucia.

W kontekście tej wypowiedzi zwrot „z okazji” jest niewłaściwie użyty, powinno być „z powodu” („w związku z”).

(2) W związku ze śmiercią mojej matki proszę o wypłacenie mi ekwiwalentu pieniężnego.

W kontekście tej wypowiedzi słowo „ekwiwalent” - znaczące tyle co „równowartość” - w ogóle nie ma zastosowania. Należy go zastapić wyrażeniem o zupełnie innym znaczeniu - „przysługująca mi zapomoga”.

(3) Dzięki swemu kalectwu nie może biedak dostać pracy.

W kontekście tej wypowiedzi słowo „dzięki” zostało użyte, w niewłaściwy sposób, w znaczeniu „z powodu”.

Na podstawie tych przykładów zauważyć można, że wypowiedź myląca znaczenia nie musi prowadzić do nieporozumień, ponieważ, z reguły, mimo zawartego w niej błędu, rozumiemy, dzięki wyraźnemu kontekstowi informacyjnemu, daną wypowiedź zgodnie z intencją nadawcy informacji.

Kontekst informacyjny wyznaczany jest przez następujące trzy warunki:

1. niedorzeczność treści wypowiedzi na gruncie danego języka wyklucza możliwość zgodności owej treści z intencją nadawcy informacji;
2. mamy prawo założyć, że nadawca informacji chciał przekazać informację sensowną;
3. w wypowiedzi znajduje się dostateczna ilość wyrazów lub zwrotów użytych w ich właściwych znaczeniach.

[edytuj] Wypowiedzi mylące

Wypowiedź myląca znaczenia prowadzić może do poważnych nieporozumień. Ma to miejsce zwłaszcza wtedy, gdy treść wypowiedzi mylącej znaczenia jest sensowna również i przy jej dosłownym rozumieniu. W takim przypadku odbiorca informacji po prostu nie wie - bo i skąd ma wiedzieć? - że nadawca informacji ma na myśli coś innego, niż wynika to z sensu samej informacji. Tego typu błąd nazywa się - nie wypowiedzią mylącą znaczenia, lecz - wypowiedzią mylącą.

Przykład:

Na egzaminie profesor zapytał studenta: „Co się stało z bibioteką Załuskich?”.

Po kilku odpowiedziach studenta, prawidłowych ze względu na sens zadanego pytania, które profesor kwitował tak: „Nie o to mi idzie”, okazało się, iż oczekiwał następującej odpowiedzi: „Była to pierwsza publiczna biblioteka w Polsce”. Tyle, że student nie miał podstaw do przypuszczeń, że o taką właśnie odpowiedź chodzi egzaminatorowi.

[edytuj] Wypowiedzi o chwiejnym znaczeniu

Termin „chwiejność znaczeń” jest wspólną nazwą dla dwóch wad językowych: niewyraźności i nieostrości wyrażeń. Nosicielami tych wad znaczeniowych są głównie nazwy, zaś wyrażenia innych kategorii stają się niewyraźne bądź nieostre w sposób pośredni z dwóch zasadniczych powodów: (a) zawierają jakąś nieostrą czy niewyraźną nazwę; (b) danemu wyrażeniu (nieostremu czy niewyraźnemu) odpowiada znaczeniowo pewna nazwa nieostra.

Przykłady:

Spotkałem wczoraj wysokiego mężczyznę.

Nieostra nazwa "wysoki mężczyzna" czyni to wyrażenie chwiejnym znaczeniowo.

Jan Kowalski interesuje się sztuką współczesną.

Niewyraźna nazwa "sztuka współczesna" czyni to wyrażenie chwiejnym znaczeniowo.

[edytuj] Błędy w argumentacji

Klasę błędów popełnianych (świadomie lub nie) w trakcie procesu dyskusji, mając na celu przekonanie do swej racji, nazywa się błędami w argumentacji. podzielić je można następująco: na popełniane świadomie, czyli na sofizmaty i na popełniane nieświadomie, będące wynikiem niestaranności lub niewiedzy.

Najprostszą regułę unikania błędów w argumentacji przedstawić można następująco: Uważaj na swoje wypowiedzi i unikaj innych błędów logiczno-językowych.

[edytuj] Sofizmaty - błędy popełniane świadomie w procesie argumentacji

Grupa najbardziej znanych sofizmatów przedstawia się następująco.

[edytuj] Argumentum ad auditorem

Argument odwołujący się do słuchacza - sposób argumentowania polegający na tym, że orator zwraca się nie do swojego przeciwnika w dyskusji, lecz albo do współuczestników dyskusji, albo do biernych słuchaczy, celem pozyskania ich sobie, lecz nie poprzez podanie logicznych racji na rzecz tezy, lecz w każdy inny sposób, najczęściej odwołując się do ich emocji.

Przykład:

Chcąc zakwestionować zasadność teorii Darwina orator zwraca się do audytorium z zapytaniem: A kto z Państwa pochodzi od małpy?.

[edytuj] Argumentum ad auctoritate

Argument odwołujący się do autorytetu - sposób argumentowania polegający na tym, że orator, chcąc uśpić czujność swojego przeciwnika, powołuje się na jego autorytet i zasługi. Błąd ten przypomina argumentum ad vanitatem i wraz z nim zostanie przedstawiony.

[edytuj] Argumentum ad baculum

Argument odwołujący się do kija - sposób argumentowania polegający na tym, że grozi się przykrymi konsekwencjami, włącznie z użyciem siły, w przypadku braku zgody na przedstawioną propozycję.

Przykład:

Zaniedbującemu się w nauce synowi ojciec grozi laniem celem zmuszenia go do pilności.

[edytuj] Argumentum ad hominem

Argument odwołujący się do człowieka - sposób argumentowania polegający na tym, że odwołujemy się do, dobrze nam znanych, przekonań (uprzedzeń pozytywnych) osoby, którą do czegoś chcemy przekonać.

Przykład:

Chcąc uniknąć odpytywania uczniowie przekonują nauczyciela biologii do wycieczki do lasu, powołując się na głoszone przez niego poglądy o konieczności fizycznego kontaktu z naturą celem jej lepszego poznania.

Argumentum ad hominem jest lojalnym chwytem erystycznym wtedy, gdy posługujący się nim jest przekonany o prawdziwości tych racji, na które się powołuje.

Staje się chwytem nielojalnym wtedy, gdy sprawy mają się odwrotnie, lub wtedy, gdy chce się osiągnąć zamierzony cel, bez względu na prawdziwość racji i wtedy utożsamiony może być z argumentum ad personam.

• Patrz również: Argument ad hominem

[edytuj] Argumentum ad ignorantiam i onus probandi

Argument odwołujący się do niewiedzy - sposób argumentowania polegający na tym, że przeciwnik w dyskusji nie potrafi podać kontrtezy dla tezy, którą chce mu się narzucić. Fakt, że przeciwnik nie potrafi podać kontrtezy traktuje się jako argument na rzecz tezy dowodzonej.

Przykład: - Czy potrafisz udowodnić, że duchy nie istnieją?

- Nie, nie potrafię.

- Wobec tego powinieneś uznać istnienie duchów.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że wolno nam oczywiście odwoływać się do twierdzeń czy faktów, których nasz przeciwnik nie zna, o ile są to autentyczne twierdzenia czy fakty, które rzeczywiście miały miejsce. W takim przypadku są to lojalne chwyty erystyczne, gdy zaś odwołujemy się do wyimaginowanych faktów czy twierdzeń, chwyt jest nielojalny.

Z argumentum ad ignoratiam wiąże się bardzo często wiedza, a właściwie należałoby powiedzieć brak wiedzy, na którym z dyskutujących w poszczególnych fazach dyskusji, spoczywać powinien ciężar dowodu (onus probandi).

Należy zwracać na to szczególną uwagę wtedy, gdy przeciwnik w dyskusji wygłasza jakieś paradoksalne twierdzenie, a nam każe uzasadniać, że nie jest tak jak on mówi. Pozostawia nam wtedy jedynie prawo do wysuwania kontrargumentów, bez konieczności dowodzenia prawdziwości własnej tezy.

Przykład:

Jeden z dyskutujących utrzymuje, że od całkowitego upadku gospodarczego państwo nasze powstrzymuje tylko Matka Boska. Wobec sprzeciwu wygłasza następujące żądanie: Dowiedź, że tak nie jest.

To on jednak, ma obowiązek uzasadnić swoje stanowisko, bowiem jest sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem. Obrońcy poglądu naturalnego wolno zbijać argumenty przeciwnika nie przytaczając dowodów na rzecz własnej tezy, choć przytoczenie takich argumentów znacznie wzmocni jego pozycję.

[edytuj] Argumentum ad misericordiam

Argument odwołujący się do litości - sposób argumentowania polegający na wzbudzaniu w drugiej osobie uczuć litości i współczucia, celem zjednania sobie tej osoby.

Przykład:

Student, który nie zdał egzaminu prosi wykładowcę o to, by nie stawiał mu dwói z racji na to, że straci stypendium za wyniki w nauce.

[edytuj] Argumentum ad personam

Argument skierowany do osoby - sposób argumentowania polegający na przypisywaniu przeciwnikowi szeregu wad, lub nawet obrażaniu go celem wmówienia audytorium a nawet samemu przeciwnikowi, że jego poglądy są fałszywe. Ten sposób argumentowania utożsamiany jest niekiedy argumentum ad hominem.

Przykład:

Nie mogąc sobie poradzić z argumentami przeciwnika, orator w pewnym momencie stwierdza:

- Doprawdy pojąć nie mogę, jak Państwo możecie dawać wiarę temu idiocie?

[edytuj] Argumentum ad populum

Argument odwołujący się do upodobań ludu (tzw. demagogia) - sposób argumentowania polegający na rozbudzaniu emocji słuchaczy przez odwoływanie się do ich dumy, egoizmu narodowego czy rasowego czy instynktów lub przesądów, celem pozyskania słuchaczy dla swoich potrzeb.

Przykład:

Pójdźcie w me ślady - mówi do tłumu orator, który chce być wybrany do sejmu - razem wypełnimy przypisana przez Boga nam Polakom misję uczynienia Europy obszarem wartości chrześcijańskich.

[edytuj] Argumentum ad vanitatem

Argument odwołujący się do próżności - sposób argumentowania polegający na wykorzystaniu próżności drugiej strony w dyskusji, drogą umiejętnie dawkowanych, mniej lub bardziej zasadnych, pochlebstw, celem uzyskania akceptacji na wygłaszany pogląd. Przykład: W dyskusji padają zwroty typu: „nie ulega wątpliwości pańska głęboka i wszechstronna znajomość problemu…”, „pan jako ekspert w tej dziedzinie, doskonale wie, że…”, „jako człowiek inteligentny na pewno pan rozumie, że…”, po których następuje podanie własnego poglądu i oczekiwanie, że zjednany komplementami dyskutant bez zastrzeżeń zaakceptuje nasze stanowisko.

Argumentum ad vanitatem przypomina argumentum ad auctoritate. W przypadku, gdy odwołujemy się do faktycznego autorytetu danej osoby, obydwa argumentu można ze sobą utożsamić.

[edytuj] Argumentum ad veracundiam

Argument odwołujący się do nieśmiałości - sposób argumentacji polegający na powoływaniu się na jakiś autorytet, którego wprawdzie druga strona nie uznaje, ale też nie może go zakwestionować, będąc skrępowana uczuciami szacunku lub nieśmiałością, czy też obawą narażenia się na zarzut zarozumiałości.

Przykład:

W dyskusji na tematy naukowe jedna osoba powołuje się na autorytet papieża i Pisma św. a strona przeciwna czuje się skrępowana obawami, że zakwestionuje powszechnie zaakceptowane autorytety.

[edytuj] Błędy popełniane nieświadomie w procesie argumentacji

[edytuj] Ignoratio elenchi

Niezrozumienie przeciwnika (dosł. nieznajomość zarzutu, nieznajomość tezy dowodzonej) - błąd polegający na tym, że dowodzi się (argumentuje się na rzecz) czegoś innego niż to, co ma być udowodnione (niż to, co jest przedmiotem argumentacji). W skrajnych przypadkach ignoratio elenchi prowadzić może do dążenia do likwidacji wszelkiej opozycji bez rozpatrzenia wysuwanych przez nią argumentów.

Przykład 1:

Adwokat broni swojego klienta wskazując, że oskarżyciel również nie jest człowiekiem nieposzlakowanym.

Przykład 2:

Zenon z Elei nauczał, że ruch nie istnieje, ponieważ (jest to jeden z czterech jego argumentów zwany „ dychotomią” - obok „strzały”, „Achillesa” i „stadionu”), gdy dowolny przedmiot znajduje się w ruchu, przebyć musi najpierw połowę wyznaczonego dystansu, później połowę tej połowy, następnie połowę połowy połowy, itd. w nieskończoność. Jakkolwiek małą jest droga, jaką przebyć ma przedmiot, zawsze przejść musi nieskończoną ilość odcinków, a tego w skończonym odcinku czasu wykonać niepodobna. Zatem ruch nie istnieje.

Gdy usłyszał to inny filozof, Diogenes, podniósł się z ziemi i zaczął się przechadzać. Słuchacze domyślili się, że Diogenes naocznie dowodził, że ruch istnieje.

Diogenes popełnił tu ignoratio elenchi, nie zrozumiał, bowiem stanowiska Zenona, który nie negował tego, że zmysły informują nas o ruchu, tylko dowodził, że mimo złudzenia, sugerowanego przez zmysły, rozum nie może uznać ruchu, bowiem wikła się w sprzeczności, uznając istnienie ruchu jako zjawiska sprzecznego w sobie i składającego się z nieskończoności.

[edytuj] Petitio principii

Błąd niedostatecznego uzasadnienia (dosł. żądanie podstawy) przybierający dwie formy:

1. Błąd polegający na przyjęciu za przesłankę tego, co dopiero ma być wywnioskowane w danym rozumowaniu. (W tej postaci utożsamiany jest z błędnym kołem w rozumowaniu i tam jest przedstawiony.)
2. Błąd polegający na przyjęciu jakichś przesłanek, bez należytego uznania stopnia pewności, jakim przesłanki te się uznaje. W tym znaczeniu zostanie tu przedstawiony.

Przykład 1:

Jan Lechoń wypowiadając się kiedyś o Brunonie Jasieńskim stwierdził, iż jest on grafomanem. Zapytano go o dowody, na co Lechoń odparł: Dowody? A moje słowo honoru nie wystarczy?

Przykład 2:

Chrześcijaństwo jest jedyną prawdziwą religią, ponieważ Pismo Św., które ją głosi jest świętą księgą.

W obydwu przykładach przesłanki (słowo honoru i świętość Pisma Św.) nie są dostatecznie uzasadnione.

[edytuj] Circulus vitiosus

Błędne koło to błąd w rozumowaniu polegający na tym, że przy wyprowadzaniu jakiegoś wniosku W oparto się na przesłance P, a następnie przy uzasadnianiu przesłanki P powołano się na zdanie W.

Przykład:

Dowodzi się, że obrazy Salvadore Daliego są arcydziełami, ponieważ ich autor był genialny. Gdy przychodzi uzasadnić, że Dali był genialny, jako dowód podaje się, że malował arcydzieła.

[edytuj] Fallacia accidentis

Błąd uwydatniania przypadkowego szczegółu polega na tym, że w trakcie dyskusji czy argumentacji zwraca się uwagę na cechę nieistotną dla rozważanego zagadnienia, jednocześnie pomijając cechy dla samej dyskusji istotne. Dużą sztuką jest umieć odnaleźć sedno dyskutowanego zagadnienia i nie tracić go z oczu podczas całej dyskusji, pomimo, niejednokrotnie koniecznych, dygresji, oddalających nas od sedna sprawy.

Przykład:

Jeden z kolegów skarży się drugiemu: Zdarzyło mi się nieszczęście. Tak pilnowałem swojego ptaka. Co dzień wyjmowałem szybę z prawego okna i wstawiałem do lewego, gdzie jej brakowało, lub na odwrót, a ten łajdak jednak uciekł. Jak to się mogło stać? Na to zatroskany kolega: Zaraz, a jaki to był ptak?

[edytuj] Błąd fałszywego założenia

Błąd ten polega na tym, że w dyskusji przyjmuje się fałszywe założenie i próbuje się je na rozmaite sposoby uzasadnić, bez należytego, ze względu na aktualnie dany stan wiedzy, przebadania jego zasadności.

Przykład:

W starożytnej Grecji przez jakiś czas aktualny był spór o to, czy na przeciwziemi istnieją przeciwludzie. Dysputanci prześcigali się w podawaniu jak najbardziej przekonujących argumentów dotyczących istnienia przeciwludzi, nikt jednak, do pewnego czasu, nie wpadł na to, że przeciwziemia może nie istnieć.

[edytuj] Dowód na podstawie braku dowodów

Błąd ten polega na tym, że brak dowodów prawdziwości jakiejś tezy nie może służyć za dowód jej fałszywości.

Przykład 1:

Dwoje ludzi widziało, żeś kradł - mówi sędzia do oskarżonego. - Cóż z tego? - odpowiada oskarżony. - Ale dwa miliardy ludzi nie widziało, żem kradł. Czy pan sędzia da wiarę dwojgu ludziom przeciw dwu miliardom?

Przykład 2:

W grobowcach faraonów znaleziono druty. Stąd pewien egiptolog wywnioskował, że w starożytnym Egipcie znany był telegraf. Usłyszawszy o tym pewien asyriolog wysunął następującą tezę: w grobowcach królów asyryjskich nie znaleziono żadnych drutów, więc w starożytnej Asyrii znany był już telegraf bez drutu.

Przykład 3:

Bóg nie istnieje bo nie ma na jego istnienie żadnych dowodów!

Niestwierdzenie jakiegoś zjawiska (w pierwszym przypadku tego, że dwa miliardy ludzi nie widziało jak kradł, w drugim, że nie było drutu) nie upoważnia do żadnego pozytywnego wniosku.

[edytuj] Błędy polegające na pogwałceniu reguły ekonomii wypowiadania się

Tego rodzaju błędy, przejawiające się pod postaciami werbalizmu, dydaktyzmu i pleonazmu: a) poważnie utrudniają przekazywanie informacji; b) obniżają estetykę wypowiedzi; c) popełniane są bardzo często. Sformułowanie reguły ekonomii wypowiadania myśli pozwoli zrozumieć istotę błędów tego typu.

Za pomocą następujących trzech punktów sformułować można regułę ekonomii wypowiadania myśli:

1. Należy wypowidać się tylko w tym przypadku, kiedy się ma do przekazania wartościowe informacje;
2. należy podawać w zasadzie tylko takie informacje, których znajomości u odbiorcy nie ma się prawa zakładać;
3. należy używać tyle i tylko tyle słów, ile potrzeba dla jednoznacznego i jasnego przekazu informacji.

[edytuj] Werbalizm

Werbalizm (pustosłowie) jest to wypowiedź beztreściowa lub prawie beztreściowa, czyli zawierająca nieproporcjonalnie wiele słów w porównaniu z przekazywaną treścią

Błąd ten popełniany jest tak często, że można go nazwać plagą społeczną. Szczególnie często ma on miejsce w tzw. dyskusjach publicznych, przemówieniach, artykułach prasowych oraz w naszych zwykłych rozmowach. Z reguły z błędem tym wiąże się fałszywa intencja przekonywania odbiorcy informacji, że ma do czynienia z przekazem wielce doniosłej treści. Werbalizm często sprawia pozory obszernej informacji lub argumentacji za daną tezą.

Przykład:

Dzięki konkretnemu pod względem historycznym zastosowaniu materialistycznej dialektyki, dzięki dobrej znajomości rzeczy i leninowskiej elastyczności Eisler sfomułował i reprezentował w obrębie marksistowsko-leninowskiej estetyki, a zwłaszcza estetyki muzyki, historycznie najdojrzalsze stanowisko w sprawie teoretycznego opanowania problemów, przed którymi stanęła sztuka socjalistyczna. ... Wraz z rosnącym przyswojeniem faktycznego zasięgu kolektywnego porozumienia w obrębie ruchu socjalistycznego staje się to w dziedzinie formułowania aktualnych teorii marksistowskich wyraźniejsze niż kiedykolwiek przedtem.

Po chwili zastanowienia zauważyć można, że zacytowany fragment nie posiada w gruncie rzeczy żadnej wartości informacyjnej.

Wypowiedzi o charakterze werbalistycznym mogą być używane celowo na przykład jako element taktyki dyplomatycznej, gdy istnieje potrzeba zabrania głosu, ale nie ma się zamiaru ujawniać swojego stanowiska.

Prezydent Wałęsa, znalazłszy się w takiej sytuacji, powiedział: Jestem za, a nawet przeciw.

Jeszcze innym przypadkiem użycia tego typu wypowiedzi jest stosowanie ich przez satyryków, mające na celu wywołanie pewnego efektu komicznego.

Szanuj zdrowie należycie, bo jak umrzesz, stracisz życie. (Aleksander Fredro; Dożywocie)

[edytuj] Pleonazm

Pleonazm jest to wyrażenie, w którym używamy więcej słów, niż potrzeba dla jednoznacznego i jasnego przekazania danej informacji. W skrajnych przypadkach pleonazm zbliża się do werbalizmu. Werbalizm często sprawia pozory obszernej informacji lub argumentacji za daną tezą.

Przykłady:

Jest to autobiografia autora tego życiorysu napisana przez niego samego.

Jan podniósł obie ręce do góry, a potem opuścił je na dół.

[edytuj] Dydaktyzm

Dydaktyzm (pouczanie) polega głównie na podawaniu informacji, o których osoba popełniająca ten błąd wie, lub powinna wiedzieć, że bądź są znane jej audytorium bądź dadzą się łatwo wywieść z informacji znanych. Wartość informacyjna dydaktyzmu jest znikoma.

Przykład:

To w życiu bowiem zachodzą procesy społeczne, u podstaw których tkwią określone prawa i prawidłowości. W życiu także toczą się i funkcjonują pryncypia etyczne, przyjmowane lub odrzucane, normujące zachowanie się ludzi lub nie wywierające na nie wpływu. To w życiu wreszcie śledzimy stale różne wydarzenia i sytuacje, wzbogacające zasób naszych spostrzeżeń i doświadczeń. Słowem kształtujemy świadomość w procesie poznawania przez młodzież życia społecznego.

Trudno przypuszczać aby z powyższego cytatu można było dowiedzieć się czegoś, czego przed jego przeczytaniem się nie wiedziało.

[edytuj] Literatura

• Tadeusz Kwiatkowski, Logika ogólna,Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998;
• Narcyz Łubnicki, Nauka poprawnego myślenia, "Biblioteka Problemów", PWN, Warszawa 1963;
• Witold Marciszewski [red.], Mała encyklopedia logiki, Ossolineum, 1988.