Żeń-szeń

Z Wikipedii

Żeń-szeń własciwy
Kłącza przygotowane do sprzedaży
Systematyka
Domena	jądrowce
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	naczyniowe
Nadgromada	nasienne
Gromada	okrytonasienne
Podgromada	Magnoliophytina
Klasa	Rosopsida
Podklasa	dereniowe
Nadrząd	Aralianae
Rząd	araliowce
Rodzina	araliowate
Nazwa systematyczna
Panax ginseng C.A. Mey 1843

Żeń-szeń właściwy, ginseng, wszechlek (Panax ginseng C.A. Mey. Bull. Phys.-Math. Acad. Petersb. 1843 syn. P. schin-seng C.A.M., Aralia gin-seng Baill.) – gatunek reliktowej byliny z rodziny araliowatych. Dziko występuje w północno-wschodnich Chinach, na północy Półwyspu Koreańskiego, w Japonii i wschodniej części Rosji (Kraj Przymorski i zlewnia rzeki Ussuri).
Nazwa rośliny na Zachodzie pochodzi od chińskiej nazwy "rénshēn" (人蔘) oznaczającej "człowieka-korzeń", co nawiązuje do kształtu kłącza. W większości języków europejskich żeńszeń jest określany jako "ginseng" – łacińską transkrypcją chińskiej nazwy ustatnowioną przez europejskich misjonarzy, którzy badali chińską medycynę i ziołolecznictwo. Polska nazwa "żeńszeń" została zapożyczona przez rosyjski i stąd bierze się głoska "ń", nie występująca zarówno w nazwie łacińskiej, jak i w oryginale.

Spis treści 1 Charakterystyka 2 Inne gatunki 3 Historia uprawy 4 Uprawa 5 Zastosowanie 6 Ciekawostki

[edytuj] Charakterystyka

Pokrój

Bardzo zmienny, uzależniony od wieku rośliny.

Łodyga

Rośliny 3-5-letnie oprócz przyziemniej rozety tworzą nagą, obłą łodygę, wewnątrz pustą, o wysokości do 50 cm., na której w górnej części tworzy jeden trzy-pięcioliściowy okółek.

Liście

W pierwszym roku roślina tworzy tylko jeden trójpalczasty liść, którego ogonek pełni funkcję łodygi (ogonek jest "pełny") i nie przekracza 8 cm wysokości, listki osiągają 12 cm. W następnych latach tworzy się jeden pięciopalczasty liść. Dopiero ok. 10 roku życia roślina zaczyna tworzyć przyziemną rozetę o większej ilości lisci (w warunkach naturalnych).

Kwiaty

Zebrane w baldach złożony o 15-20 drobnych seledynowych lub białoróżowych, obupłciowych kwiatach. Pręcików 5 i jeden dwuszyjkowy słupek, zalążnia dwukomorowa.

Owoc

Jagodokształtny, jaskrawoczerwony pestkowiec, zawierający najczęściej po dwa zrośnięte nasiona. Mają one średnicę 4-6 mm. i tarczowaty kształt. Dojrzałe nasiona znajdują się w białej twardej pestce, zawierające mały, niedojrzały zarodek rozrastający się do formy dojrzałej dopiero po opadnięciu owoców. Z tym wiąże się bardzo długi okres kiełkowania, który obejmując stratyfikację ciepłą (dojrzewanie zarodka) i zimną, trwa w sumie od 18 do 22 miesięcy.

Korzeń

Palowe kłącze, słabo rozgałęzione, o małej ilości korzeni, w kolorze białopopielatym lub jasnokremowym. Na kłączu rozwijają się liczne pączki śpiące i jeden zimujący, którego formowanie trwa dwa sezony wegetacyjne. Jego uszkodzenie lub zamarcie (w warunkach naturalnych) może spowodować tzw. "sen" rośliny, trwający nawet 20 lat, po czym wznawia ono normalny wzrost. (Normalnie u rośliny tracącej stożek wzrostu, w tym samym sezonie lub najdalej następnym rozwijają się pąki śpiące.)

[edytuj] Inne gatunki

• Żeń-szeń pięciolistny (P. quinquefolium L.) – odkryty w 1718 r. przez francuskiego misjonarza Laffitaux, działającego wśród Irokezów i Indian Sju w Quebecu w Kanadzie. (Od jak dawna znany był Indianom nie wiadomo.) Następnie znaleziono ten gatunek w Nowej Anglii i innych częścich Ameryki, co doprowadziło do "gorączki żeń-szeniowej" i o mało nie doprowadziło do całkowitego wytrzebienia gatunku. Dzisiaj jest uprawiany obok żeń-szenia właściwego.
• Żeń-szeń trójlistny (P. trifolius L.) – gatunek ameryński.
• Żeń-szeń japoński (P. japonicus C.A. Mey) – gatunek japoński.
• Panax pseudo-ginseng Wall. – gatunek występujący w północnych Chinach i obecnej Korei Północnej (?).
• Panax bipinnatifidus Seem. – gatunek północnochiński.

Wszystkie działają podobne do żeń-szenia właściwego, ale mają mniejszą zawartość substancji aktywnych.

Młoda uprawa

Cieniowanie pola żeń-szenia

[edytuj] Historia uprawy

Pierwsze próby uprawy żeń-szenia właściwego podjęto już w latach osiemdziesiątych XIX w. na naturalnych terenach występowania rośliny w pn. Korei i Mandżurii. W Rosji w 1910 r. pierwszą, ok. 1 hektarową plantację założył niejaki Jankowski w Kraju Przymorskim. Przetrwała ona do końca rewolucji na Dalekim Wschodzie (1922 r.). Na początku lat trzydziestych w Związku Radzieckim rozpoczęto hodowlę doświadczalną i przemysłową na terenach rezerwatów "Suputinski" i "Kiedrowa Pad", gdzie naturalnie występuje żeń-szeń.
Przełom w agrotechnice hodowli nastąpił na początku lat sześćdziesiątych poprzedniego stulecia, kiedy opanowano agrotechnikę i dodatkowo wprowadzona do hodowli amerykański żeń-szeń pięciolistny, który okazał się łatwiejszy w hodowli i mniej wybredny, choć zawiera mniej substancji aktywnych. W tym samym czasie opanowano hodowlę żeń-szenia japońskiego w Japonii.

[edytuj] Uprawa

Uprawa rośliny jest dość trudna ze względu na jej wymagania. Lubi ona gleby żyzne, próchnicze, ale przepuszczalne o odczynie lekko kwaśnym. Ponieważ nie znosi bezpośredniego nasłonecznienia musi być sztucznie cieniowana (patrz zdjęcie). Żeń-szeń właściwy wytrzymuje temp. do -43°C, ale nie znosi zim z ociepleniami i opadami deszczu w okresie spoczynku, co powoduje konieczność zabezpieczania roślin w okresie zimowym przed nadmiarem wilgoci.
W warunkach naturalnych masa korzeni roślin 1-3-letnich wynosi ok. 1 g, a 20-letnich od 20 do 30 g. Na plantacjach masa korzeni dwuletnich waha się od 3 do 7 g, a 5-6-letnich od 30 do 60 g. Korzenie żeń-szenia pięciolistnego pozyskuje się z plantacji w wieku 4-6-letnich, a żeń-szenia właściwego w wieku 6-8 lat. Korzenie pozyskuje się jesienią, gdy osiągają ok. 15 cm długości i średnicę 2 cm. Dawniej korzenie konserwowano głównie przez suszenie. Obecnie korzenie sterylizuje się parą wodną o temp. 120-130°C przez ok. dwie godziny, a następnie suszy. W wyniku tego otrzumuje się surowiec, który posiada lśniącą, czerwoną powierzchnię i nazywany jest 'giseng czerwony", w przeciwieństwie do 'ginsegu białego', który otrzymuje się z okorowanych korzeni, poddanych działaniu dwutlenku siarki i wysuszeniu w temp. ok. 100°C.

[edytuj] Zastosowanie

Roślina lecznicza: Korzenie cenione w lecznictwie chińskim, zwłaszcza jako środek uśmierzający. Znana już 4000 lat temu.

• Działanie: Stosowana szczególnie w okresach zmniejszonej odporności oraz dla podniesienia witalności w średnim i starszym wieku, ale według tradycji chińskiej może być stosowana tylko w chłodnych miesiącach (okres zimowy). Dodaje energii, zwiększa możliwości intelektualne i fizyczne oraz odporność na stres. Ponadto obniża poziom glukozy we krwi (ważne przy wadliwej tolerancji cukru), redukuje nadwagę, poprawia funkcjonowanie układu immunologicznego, dzięki czemu człowiek jest odporniejszy.

[edytuj] Ciekawostki

• Historia: Pierwsze wzmianki pisane pochodzą z I w. p.n.e., z dzieła "Korzenie i zioła Shennonga" (神农本草经 pinyin: Shen Nong Ben Cao Jing), przypisywanego legendarnemu władcy Chin, Shennongowi.
• Europa poznała suche korzenie żeń-szenia w roku 1610, kiedy po raz pierwszy zostały przywiezione przez holenderskich kupców z Japonii. Sto lat później nalewkę z żeń-szenia, pod nazwą "pentao" stosowano na dworze Ludwika XIV by wyleczyć go z niemocy płciowej.
• W dziewiętnastym wieku wartość suchego korzenia żeń-szenia osiemnastokrotnie przekraczała wartość złota.
• Dziś znane są rosnące na stanowiskach naturalnych stuletnie rośliny (pod całkowitą ochroną). Największy korzeń znaleziono w Chinach w roku 1905, podczas budowy kolei do Suczou. Jego waga wynosiła 600 g, a wiek na podstawie śladów liściowych po rozetkach na kłączu oceniono na dwieście lat. Do dziś jest on muzealnym eksponatem.