Werkwoord (Nederlands)

Werkwoorden vormen een woordsoort die een handeling, gebeurtenis of toestand uitdrukken of helpen uitdrukken. Werkwoorden kunnen een groot aantal verschillende vormen aannemen, afhankelijk van de bedoelde betekenis of de functie in de zin. Het maken van deze verschillende vormen wordt 'vervoeging' genoemd. Bij de vervoeging speelt een aantal aspecten een rol, waaronder tijd en persoon. Deze aspecten worden 'grammaticale categorieën' genoemd. Dit artikel geeft een overzicht van de vervoeging van Nederlandse werkwoorden, geordend naar grammaticale categorie en uitgewerkt met voorbeelden.

Inhoud 1 Inventaris 1.1 Vervoeging naar persoon 1.2 Vervoeging naar tijd 1.3 Vervoeging naar vorm 1.4 Vervoeging naar wijs 1.5 Deelwoord 2 Basisvormen 2.1 Zwakke werkwoorden 2.2 Sterke werkwoorden 3 Totaaloverzicht 3.1 Deelwoorden 3.2 Gebiedende wijs 4 Zie ook

[bewerk] Inventaris

[bewerk] Vervoeging naar persoon

In het Nederlands wordt een werkwoord vervoegd naar het onderwerp; hiermee wordt aangegeven of de handeling wordt uitgevoerd door de spreker (de eerste persoon), de aangesprokene (de tweede persoon), of een ander of iets anders (de derde persoon). Ook bestaat er een verschil tussen enkelvoudige en meervoudige onderwerpen. Samen leveren deze (twee maal drie) zes vervoegingsvormen in de stellende en vragende vorm:

	enkelvoud		meervoud
	stellend	vragend	stellend	vragend
eerste persoon	ik speel	speel ik?	wij spelen	spelen wij?
tweede persoon	jij speelt u speelt	speel jij? speelt u?	jullie spelen	spelen jullie?
derde persoon	hij / zij / het speelt	speelt hij / zij / het?	zij spelen	spelen zij?

De meervoudsvormen van het werkwoord zijn identiek voor alle personen en gelijk aan de vorm die we de infinitief ofwel hele werkwoord noemen. De vorm voor de eerste persoon enkelvoud wordt ook wel stam genoemd.

Er is in het Nederlands geen vervoeging naar het geslacht van het onderwerp. Wel wordt in de tweede persoon enkelvoud een verschil gemaakt tussen de vormen waarbij het onderwerp voor of achter het werkwoord staat, zoals aangegeven in de tabel.

[bewerk] Vervoeging naar tijd

Naast de vervoeging naar onderwerp wordt een werkwoord ook vervoegd naar tijd. Hiermee wordt de tijd uitgedrukt waarin de actie zich afspeelde. Het Nederlands kent de volgende werkwoordstijden:

• De belangrijkste vorm is de onvoltooid tegenwoordige tijd (ott). Deze tijd geeft een handeling weer die op het moment van spreken plaatsvindt. Bijvoorbeeld: Ik maak.
• De tweede vorm is de onvoltooid verleden tijd (ovt). Deze geeft een handeling weer die in het verleden plaatsvond en waarvan het "afgerond zijn" niet nadrukkelijk aanwezig is. Bijvoorbeeld: Ik maakte.
• De voltooid tegenwoordige tijd (vtt) wordt gebruikt voor handelingen die gezien vanuit het moment van spreken in het verleden plaatsvonden en afgerond zijn. Voor deze vorm wordt het voltooid deelwoord gecombineerd met de tegenwoordige tijd van een van de hulpwerkwoorden "hebben" of "zijn". Bijvoorbeeld: Ik heb gemaakt/Ik ben gegaan.
• De voltooid verleden tijd (vvt) wordt gebruikt voor handelingen die vanuit het verleden gezien in het verleden plaatsvonden en al afgerond waren. Voor deze vorm wordt het voltooid deelwoord gecombineerd met de verleden tijd van een van de hulpwerkwoorden "hebben" of "zijn". Bijvoorbeeld: Ik had gemaakt/Ik was gegaan.

Hiernaast kennen we ook de vier toekomende vormen van deze tijden. Deze worden gemaakt door een combinatie van het hulpwerkwoord "zullen" met

• de infinitief; bij onvoltooide tijden
• het voltooid deelwoord plus de infinitief van het hulpwerkwoord "hebben" of "zijn"; bij voltooide tijden.

Bijvoorbeeld: Ik zal maken, Ik zou gegaan zijn.

[bewerk] Vervoeging naar vorm

Werkwoorden kunnen in het Nederlands in de bedrijvende vorm (actief) of de lijdende vorm (passief) staan. Beide vormen kunnen gemaakt worden in alle werkwoordstijden en met alle onderwerpen. Met de bedrijvende vorm wordt uitgedrukt dat het onderwerp de handelende persoon (of zaak) is; met de lijdende vorm wordt de zaak omgedraaid: het onderwerp ondergaat dan de handeling.

De lijdende vorm wordt gemaakt door het voltooid deelwoord te combineren met een hulpwerkwoord (het "hulpwerkwoord van de lijdende vorm"). In onvoltooide tijden is dit het werkwoord "worden", in voltooide tijden "zijn".

Bijvoorbeeld: In de zin "Ik maak een lamp" duidt maak een handeling uit die door het onderwerp, ik, wordt uitgevoerd. Dit is de bedrijvende vorm.
In de zin "De lamp wordt gemaakt" duidt wordt gemaakt een handeling uit die door het onderwerp, de lamp wordt ondergaan. Dit is de lijdende vorm.
Andere voorbeelden: "Ik heb geslagen" - "Ik ben geslagen"; "Ik stuurde" - "Ik werd gestuurd"

[bewerk] Vervoeging naar wijs

De wijs van het werkwoord geeft de relatie tot de werkelijkheid weer. De vervoeging naar wijs is in het Nederlands niet erg uitgebreid.

• Het belangrijkst is de aantonende wijs, de "normale" vorm van het werkwoord: "ik maak". De aantonende wijs geeft aan dat de handeling volgens de spreker "echt" plaatsheeft, plaats heeft gevonden of zal vinden. Deze wijs komt voor in alle werkwoordstijden en met alle onderwerpen.
• De gebiedende wijs geeft een bevel van de spreker weer. De gebiedende wijs wordt niet vervoegd naar tijd, de vervoeging naar persoon is beperkt tot het onderscheid enkelvoud-meervoud: "maak!" (enkelvoud) en "maakt (u)!" (meervouds- of beleefdsheidsvorm). Zie ook verderop in dit artikel.
• De aanvoegende wijs kan een wens, aansporing of onmogelijkheid weergeven. Het gebruik van de aanvoegende wijs is beperkt tot een aantal werkwoorden. De aanvoegende wijs komt voor in de derde persoon enkelvoud tegenwoordige tijd en wordt gevormd door de -n van de infinitief weg te laten: "Leve de koningin", "Hij ruste in vrede", "Men neme een ons suiker", "Het zij zo". Alleen het werkwoord "zijn" kent een vorm van de aanvoegende wijs in de verleden tijd: "Ware het niet dat ...". De meeste vormen van de aanvoegende wijs gelden als verouderd taalgebruik.
• De onbepaalde wijs (infinitief) kent slechts één vorm. Het gebruik van de onbepaalde wijs is, getuige de naam, divers. De infinitief wordt meestal niet zelfstandig gebruikt, maar in combinatie met een hulpwerkwoord, dat de betekenis specificeert.

[bewerk] Deelwoord

Het deelwoord wordt zo genoemd omdat het werkwoordelijke en naamwoordelijke aspecten combineert. In het Nederlands worden deelwoorden gebruikt om samengestelde verleden tijden te vormen (voltooid deelwoord) en om beknopte bijzinnen te maken. Daarnaast kan een deelwoord gebruikt worden als bijvoeglijk naamwoord en als bijwoord. Een als bijwoord gebruikt deelwoord wordt ook wel gerundium genoemd.
Het Nederlands kent twee deelwoorden:

• Het onvoltooid of tegenwoordig deelwoord; gevormd door -(e)nd aan de stam toe te voegen. Bijvoorbeeld: "makend", "gaand".
• het voltooid deelwoord; gevormd door ge- vóór de stam en -d of -t áchter de stam te voegen (onregelmatigheden voorbehouden). Bijvoorbeeld: "gemaakt", "gezegd".

Zie ook verderop in dit artikel.

[bewerk] Basisvormen

De vormen die van belang zijn voor het maken van deze tijden zijn de infinitief, de vorm voor de verleden tijd enkelvoud, en de vorm van het voltooid deelwoord. Wanneer men deze drie vormen van een werkwoord kent, kan men in het Nederlands alle gebruikelijke tijden uitdrukken.

Er worden twee verschillende soorten werkwoorden onderscheiden: zogenaamde sterke werkwoorden en zwakke werkwoorden. Zwakke werkwoorden hebben een volledig regelmatige vervoeging die is af te leiden van de infinitief. Kenmerk is dat de stam van elke vorm hetzelfde is. Sterke werkwoorden hebben in verleden tijd en voltooid deelwoord een van de tegenwoordige tijd afwijkende vorm.

[bewerk] Zwakke werkwoorden

Voor de zwakke werkwoorden eindigen de onvoltooid verleden tijd en het voltooid deelwoord op respectievelijk de of te en d of t

• Wanneer de laatste letter van de stam van het werkwoord een stemloze medeklinker is, bijvoorbeeld haken en happen, dan wordt de t gebruikt (haakTe, gehaakT en hapTe, gehapT).
• In andere gevallen, bij een stemhebbende medeklinker of een klinker, bijvoorbeeld reizen en remmen, wordt de 'd' gebruikt (reisDe, gereisD en remDe, geremD).

Als ezelsbruggetje wordt scholieren meestal het 't kofschip of 't fokschaap aangeleerd. De medeklinkers uit deze woorden zijn de stemloze medeklinkers van het Nederlands (t, k, f, s, ch en p). Zie ook D en T in de Nederlandse spelling.

soort	stam	onvoltooid verleden tijd	voltooid deelwoord
zwak op -t	werken	werkte	gewerkt
zwak op -d	spelen	speelde	gespeeld

[bewerk] Sterke werkwoorden

Sterke werkwoorden wijken af, doordat de verleden tijd en het voltooid deelwoord niet logisch volgen uit de infinitief. Deze moeten uit het hoofd geleerd worden. Zie ook de lijst van sterke werkwoorden.

soort	stam	onvoltooid verleden tijd	voltooid deelwoord
sterk	gaan	ging	gegaan
sterk	vinden	vond	gevonden
sterk	slapen	sliep	geslapen

Als deze vormen van sterke en zwakke werkwoorden bekend zijn, kan elke andere vorm worden afgeleid. Voor de tegenwoordige tijd, worden de regels gevolgd van de eerste tabel op deze pagina. Voor de verleden tijd wordt voor het enkelvoud de bovenstaande vorm gebruikt en voor het meervoud de bovenstaande vorm +(e)n.

Naast sterke en zwakke werkwoorden kennen we ook de onregelmatige werkwoorden, die ook in de tegenwoordige tijd afwijkende vormen kennen. Dit zijn hebben, zijn, willen, zullen, mogen en kunnen.

[bewerk] Totaaloverzicht

Met de bovenstaande richtlijnen kunnnen in totaal 8 werkwoordstijden gevormd worden.

Tijd	Actief	Passief
Onvoltooid tegenwoordige tijd	Ik bedank.	Ik word bedankt.
Onvoltooid verleden tijd	Ik bedankte.	Ik werd bedankt.
Voltooid tegenwoordige tijd	Ik heb bedankt.	Ik ben bedankt.
Voltooid verleden tijd	Ik had bedankt.	Ik was bedankt.
Onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd	Ik zal bedanken.	Ik zal bedankt worden.
Onvoltooid verleden toekomende tijd	Ik zou bedanken.	Ik zou bedankt worden.
Voltooid tegenwoordige toekomende tijd	Ik zal bedankt hebben.	Ik zal bedankt zijn.
Voltooid verleden toekomende tijd	Ik zou bedankt hebben.	Ik zou bedankt zijn.

De voltooide tijden worden gevormd met een van de hulpwerkwoorden "zijn" of "hebben", gevolgd door het voltooid deelwoord. Voor de toekomende tijd wordt gebruikgemaakt van het hulpwerkwoord "zullen", in combinatie met de infinitief en eventueel het voltooid deelwoord (voor de voltooide tijden).

De keuze tussen het hulpwerkwoord "hebben" of "zijn" is werkwoordsafhankelijk. Bij de meeste werkwoorden wordt altijd "hebben" gebruikt, een kleinere groep wordt met "zijn" vervoegd. Een nog kleiner aantal werkwoorden kan met beide werkwoorden vervoegd worden, wat soms een klein betekenisverschil oplevert. Bijvoorbeeld: Ik ben het vergeten/Ik heb het vergeten.

[bewerk] Deelwoorden

Het Nederlands kent twee verschillende deelwoorden, het onvoltooid deelwoord en het voltooid deelwoord. Deze deelwoorden kunnen beide gebruikt worden als bijvoeglijk naamwoord of als bijwoord. Voltooide deelwoorden hebben daarbij altijd een passieve betekenis, onvoltooide deelwoorden altijd een actieve:

• De bedankte man. (voltooid, als bijvoeglijk naamwoord)
• De bedankende man. (onvoltooid, als bijvoeglijk naamwoord)
• Bedankt liep hij over straat (voltooid, als bijwoord)
• Bedankend liep hij over straat (onvoltooid, als bijwoord)

Ze kunnen ook beide in het gezegde gebruikt worden voor het vormen van de tijden. Het onvoltooid deelwoord wordt echter in deze vorm amper nog gebruikt. Voor voorbeelden van gebruik: zie tabel.

[bewerk] Gebiedende wijs

De gebiedende wijs heeft in het Nederlands dezelfde vorm als de stam van het werkwoord. Voorbeelden:

• "Ga weg!"
• "Doe eens gewoon!"

Als het om een meervoudsvorm gaat, of als er u als een onderwerp bij het werkwoord staat, komt er een t bij. Voorbeelden:

• "Komt allen!" (gebiedende wijs van "Allen komen.")
• "Leest u maar." (gebiedende wijs van "U leest.")

Als het enkelvoudige u echter een wederkerend voornaamwoord is (een vorm van "zich"), komt er geen t bij:

• "Wees u bewust." (gebiedende wijs van "U bent zich bewust.")
• "Schaam u!" (gebiedende wijs van "U schaamt zich.")

"weest u" en "schaamt u" zijn meervoudsvormen.

[bewerk] Zie ook

Voor de volledige vervoeging van het werkwoord in het Nederlands, zie Vervoegingstabellen.