Wagenberg
Het dorp Wagenberg (Brabants: Waogenbérg) ligt tussen Terheijden en Made in. Wagenberg is als dorp altijd verbonden geweest aan Terheijden en na de gemeentelijke herindeling in 1997 net als Terheijden onderdeel van de gemeente Drimmelen sins 1 januari 2006 telt het dorp 2195 inwoners .
Inhoud |
[bewerk] Historie
Wagenberg is van oudsher een kleine agrarische gemeenschap. De ontstaansgeschiedenis is vrij onbekend. De oudst bekende vermelding van deze naam dateert uit 1331. De naam zelf heeft een ontstaansgeschiedenis die, zoals zovele plaatsnamen, zijn oorsprong heeft in de natuurlijke omgeving van de plaats.
De naam Wagenberg bestaat uit de delen 'wagen' en 'berg'. Het eerste deel komt in Brabant op verschillende plaatsen in veldnamen voor. Steeds zou daar een moeras zijn geweest. Ook in de omgeving van Wagenberg hebben moerassen gelegen, waaruit in de late Middeleeuwen op grote schaal turf gegraven werd en zout gewonnen. Dat gebeurde van de 13e tot de 15e eeuw in de huidige Zegge of Buitenpolder, in de Lage Vugt, in de Laak en in de Grote Zonzeelse Polder. Temidden van die moerassen lagen zandige hoogten, de zogenaamde "bergen", "donken" en "hillen".
Op een van deze "bergen" is een woongemeenschap genaamd Waghenbergh gesticht. Door de jaren heen is deze naam verbasterd tot Wagenberg.
[bewerk] Omgeving
De omgeving van Wagenberg bestaat voornamelijk uit polders en landbouwgronden.
[bewerk] Bezienswaardigheden
- De Sint-Gummaruskerk is een grote driebeukige kruisbasiliek in neogotische stijl. De kerk is een belangrijk werk van architect P.J. van Genk en dateert uit 1903-1904.
[bewerk] Voorgeschiedenis
Het dorp is eigenlijk opgebouwd uit diverse wegen, straten, dijken en paden die tezamen komen in een kleine kern. Het zijn verkeersstroken die ontstaan zijn op zandwegen en dijken in de uitgestrekte moeraspolders die Wagenberg hebben omgeven. De doorgaande wegen, zoals de Dorpsstraat met Withuisstraat en Brouwerijstraat en de Wagenstraat zijn eeuwen-oud. Ook de wegen die een verbinding geven met de omliggende dorpen zijn al heel lang bekend. Hiertoe behoren de Lage Weg, Moerdijkseweg, Hoevenseweg, Kerkstraat en Brandestraat.
Paden De oudste verkeersstroken zijn de paden. Die dateren uit een tijd dat er door de meeste mensen te voet afstanden werden afgelegd. Door het steeds weer belopen ervan zijn ze vanzelf ontstaan. Die paden volgen de kortste richting naar een bepaald doel. Vele paden zijn inmiddels als gevolg van dorpsuitbreidingen en ruilverkavelingen verdwenen. Een bekend voetpad was de nu niet meer bestaande Zwaluwsepad. Dat voetpad liep vanaf het erf van de boerderij Hoevenseweg 8 in noordelijke richting naar Lage Zwaluwe. Enkele wegen of paden zijn straatjes geworden.
Dijken Wagenberg ligt tussen twee polders: aan de zuidoostkant de Zegge of Binnenpolder en aan de andere kant, in het noordwesten, de Grote Zonzeelse Polder. Nadat de westelijker gelegen dijken het bij de Sint Elisabethsvloed in 1421 hadden begeven, kwam in de 15e eeuw dagelijks de zee tot aan de hoogte van Wagenberg en liet na elke vloed vruchtbare klei achter. Bij springvloed was het niet ondenkbaar dat het hoogwater de Zegge in zou lopen. Hoogstwaarschijnlijk is toen de dijk verhoogd, die lag tussen de hoogte van Wagenberg en de hoogte van Terheijden. De hoogte van Wagenberg was bekend als Voshil. Die Wagenbergsedijk ging verder over de hoogte van Wagenberg naar de Helkantsedijk. Deze lange verbinding heeft bekend gestaan als de Wagenbergsedijk en de Zeedijk. Wij kennen deze oude dijkweg als Wagenbergsestraat, Brouwerijstraat, Dorpsstraat, Withuisstraat en Moerdijkseweg, De langs de voet van de Wagenbergsedijk lopende weggetjes kregen de benaming Onderdijk. Daar waar de Hofstad en de Nieuwstraat bij de Dorpsstraat komen is de hoogte van de oude dijk nog het beste te zien. De weelen in de Withuisstraat en Moerdijkseweg (Zeedijk) dateren uit de tijd van die Sint Elisabethsvloed en zijn een gevolg van dijkdoorbraken. Bij zo'n doorbraak kwam het opgestuwde water met enorme kracht door de ontstane opening in de dijk, waardoor er een breed en diep gat ontstond. Bij het herstellen is de dijk om het gat heen gelegd. Langs de Helkantsedijk is hetzelfde gebeurd.
Straten Hoewel een straat een verharde weg is, was dat vroeger beslist niet zo. Toen waren straten over het algemeen verbindingswegen tussen twee plaatsen. Het waren niet meer dan karrensporen tussen akkers en weilanden door. Langs een kant lag een vastgelopen pad voor de voetgangers. Van oorsprong belangrijke straten waren o.a. de Wagenstraat en de Brandestraat.
Wegen Over een weg kon een wagen rijden. Aanvankelijk waren ook wegen niet meer dan een karrenspoor, de oude zandwegen dus. Enkele bekende oude wegen zijn de Hoevenseweg en de Lageweg.
[bewerk] Straatnamen en hun historie
Straatnamen pas vanaf oktober 1953 Straatnamen zeggen veel over de ontstaansgeschiedenis van een gemeente. Ook in Wagenberg is dit geen uitzondering. vele straatnamen vinden hun oorsprong uit de functie of locatie van de straat dan wel de eigenaar van de grond waar deze weg over liep. De traditie om straatnamen te vernoemen naar bekende mensen is pas later op komen zetten toen gemeenten gigantisch uitbreidden.
Tot 1953 was de gemeentelijke bevolkingsadministratie verdeeld in wijken met letters. In de volksmond waren er natuurlijk al wel veel straatnamen in zwang, maar officieel was hier, in tegenstelling tot andere gemeenten, tot dan nog geen enkele straatnaam vastgesteld. In de raadsvergadering van 13 oktober 1953 werden de -deels nieuwe- straatnamen vastgesteld. In het daaropvolgend jaar zijn de straatnaambordjes overal in Wagenberg geplaatst.
Van de oude namen zijn er een aantal blijven steken als officiële straatnaam. Hieronder zijn ze vermeld met hun ontstaansgeschiedenis.
Hofstad Tot 1953 werd de Hofstad al vele eeuwen Lageweg genoemd en maakt daarvan in feite deel uit. De Lageweg was tot in de zestiger jaren van de 20ste eeuw een zandweg tussen dit deel van Wagenberg en Terheijden. De benaming Hofstad verwijst naar de oudste gegevens over het dorp. In de 14e eeuw stond ergens op Wagenberg, waar is niet bekend, een grote boerderij ofwel een hofstede. Die hofstede droeg de naam 'Waghenbergh' en was eigendom van hertog Jan van Brabant. Deze Heer mocht zelf rechtspreken over zijn onderhorigen. In het jaar 1349 droeg de hertog het vruchtgebruik ervan over aan Willem van Duvenvoorde, de Heer van Oosterhout. In de daarvoor opgemaakte oorkonde is sprake van 'een bergh ende hofstede'. Het was dus een boerderij op een verhoging gebouwd. Op het tegenwoordige adres Hofstad 1 heeft tot 1963 een eeuwenoude boerderij gestaan. Van deze boerderij werd verteld dat het 't oudste en ook eerste huis van Wagenberg was. Vandaar dat het Wagenbergse stukje van de Lageweg en de aftakking naar de Withuisstraat, bij de invoering van de officiële straatnamen, de naam 'Hofstad' heeft gekregen als herinnering aan de oorsprong van het dorp.
Onderdijk en Parallelweg Langs de oude Wagenbergsedijk ligt de Onderdijk. Hiervoor is de Wagenbergsedijk al besproken. Ook evenwijdig aan die dijk ligt de Parallelweg, die vroeger in de volksmond eveneens Onderdijk werd genoemd. Het deel van de Dorpsstraat tussen de Onderdijk en Parallelweg vormde in vroegere tijden daarmee één geheel. Die lange 'onderdijkweg' is zeer waarschijnlijk één van de oudste wegen van Wagenberg. Daarlangs hebben dan ook vele boerderijen gestaan. Dat hele oude Wagenberg was mogelijk te vergelijken met de hedendaagse situatie aan de Helkantsedijk en de huidige bebouwing daarlangs van boerderijen in de laag gelegen Binnenpolder. In het Wagenberg van de 17e eeuw stond ook een hele rij boerderijen achter de dijk. Vast tegen de voet van de dijk waren kleine huisjes gebouwd met de voorkant naar de Onderdijk gericht. Daarin woonden de arbeiders. Daar waren ook de werkplaatsen van de ambachtslieden en er stond een cafeetje en mogelijk een winkeltje. Tegen die Wagenbergsedijk stonden in 1665 in totaal 21 van dergelijke huisjes (en één met de vermelding 'opten dyck'). De mensen die hier toen woonden kregen als bijnaam 'onderdijk, 'overdijk' of 'aendendijk'. Enkele van die huisjes hebben zo tot in deze eeuw gestaan. De laatste stond tot in de zestiger jaren ter plaatse van Dorpstraat 4a.
Brouwerijstraat Deze straatnaam is in 1953 wel zeer goed gekozen. Vóór die tijd was hier sprake van Dorpstraat, zoals toen de gehele lengte van Wagenberg werd genoemd. Het laatste gedeelte van die lange Dorpstraat vanaf de plek waar nu de Rabobank staat, is bij de invoering van de officiële straatnamen Brouwerijstraat gedoopt. Dit betekent: 'straat naar de brouwerij'. Tegenwoordig is aan het einde ervan geen brouwerij meer te zien, maar dat is vroeger anders geweest. Daar, op het oude vervallen smalle kruispunt, is echt Wagenbergs bier gebrouwen en ook jenever gestookt. De laatste brouwer in de als 'De Zon' bekend staande bierbrouwerij en café was Andries van de Reyt. Hij heeft gebrouwen tot 1928. Het café is gebleven en die plek heeft nog lang bekend gestaan als 'bij d'n brouwer'.
Thijssenweg De letterlijke betekenis is: 'weg van Thijs' of 'weg bij Thijs'. In het begin van de 17e eeuw woonde op Wagenberg inderdaad de familie Thijssen. In 1622 was dat een zekere Tijs Tijssen en daarna Tijs Tijssen de jonge. Deze laatste woonde in de Wagenstraat en had daar een herberg. In die tijd bezat Cornelis Tijssen land in de Zuidveren. Wellicht dat het weggetje naat zijn akker in de volksmond naar hem of zijn familie is genoemd. Oorspronkelijk liep de Thijssenweg door tot aan de Hoevenseweg. Vanaf 1953 heet het bestrate deel Vogelstraat.
Brandestraat Ook de Brandestraat behoorde begin 17e eeuw al tot het stratenpatroon. Deze straat lag aanvankelijk in het verlengde van de Thijssenweg en maakte deel uit van een nagenoeg lijnrecht traject van zandwegen vanaf Zevenbergen over Made naar Geertruidenberg. Omstreeks 1855 is bijna die gehele route met klinkers bestraat. De Thijssenweg werd daarin niet opgenomen, maar gekozen werd voor de doorgaande weg over Wagenberg. Vanwege de loop langs of door het gebied de Brandt, omtrent de Wildestraat, is de Brandestraat aan zijn naam gekomen.
Kerkstraat Vlakbij de hoek van deze straat staat weliswaar de parochiekerk, maar heeft zijn naam daaraan niet te danken. De eerste kerk is gebouwd in 1796, terwijl deze straatnaam toen al zo'n twee eeuwen bekend was. Een mogelijke verklaring is te vinden in het feit dat deze straat zeer waarschijnlijk de oudste verbindingsweg is met Terheijden, Vanaf de hoogte van Wagenberg liep men dan door dit straatje en vervolgens over het voetpad van de Vaartkantsevliet, de zogenaamde 'hooge vaertcant'. Aangezien men in de late Middeleeuwen hoofdzakelijk voor kerkbezoek het dorp verliet, kan dat de reden van deze naamgeving zijn geweest. Een andere mogelijkheid is dat eind 16e eeuw gedurende een korte tijd aldaar een schuurkerk is geweest. Zekerheid hierover is (nog) nergens gevonden. In de Kerkstraat wordt al ruim twee eeuwen onderwijs gegeven. Dat begon in 1790, toen is op de hoek Kerkstraat-Parallelweg een schooltje gebouwd. Daarna volgden een kleuterschool en in 1861 een lagere school. De eerste verharing is op verzoek van de zusters eind 1911 gelegd. Er is toen een paadje bestraat tot aan het toenmalige klooster, dat stond tegen de ingangen van "Plexat' en 'Onder de Toren'.
Postweg Bovenop de kruin van de oude Wagenbergschedijk ligt dit straatje. Het had tot in het begin van deze eeuw nog een verbinding met de Vogelstraat, een stukje daarvan bestaat nog bij huisnummer 13. Aan het begin van de Postweg heeft, naast het eerste huis (nr.1), van 1927 tot 1958 het Post- en telegraafkantoor gestaan. Wout van Gils en zijn vrouw Sjo, later bijgestaan door zoon Bart, hebben het postkantoor in die jaren gerund.
Gomarusstraat Eind vijftiger jaren is vanuit de Kerkstraat deze straat aangelegd. Hij is genoemd naar de patroon van kerk en dorp: de Heilige Gummarus.
Vlasselt Dit was in de Middeleeuwen de benaming voor de Zegge of Binnenpolder, alsmede voor een gedeelte van de Schuivenoord. Vanwege het feit dat met deze zeer oude naam een groot deel van de gemeente Terheijden werd aangeduid, draagt ook de Heemkundekring deze naam.
Vogelstraat Deze weg loopt naar en langs een gebied dat 'den Vogel' heet en in de volksmond 'het Veugeltje' werd genoemd. Een oude benaming is Vogelweg.
Zuidveren Liefst twee straten zijn er met deze naam. Eigenlijk zijn het beide polderweggetjes en te vergelijken met de Nieuwstraat. Al deze straatjes liggen in het gelijknamige gebied de Zuidveren, dat wordt begrensd door de Vogelstraat en de Hoevenseweg. 'Zuidveren' is eigenlijk een vreemd klinkende naam, waarvoor niet eenvoudig een verklaring is te geven. In 15e eeuwse geschriften werd 'zytweere' geschreven. Een 'weer' is een stuk land tussen sloten. In een oud veengebied onder Etten kwam de benaming 'Zuidveere' ook voor, met daarbij tevens 'Noordveere'. Ook hier op Wagenberg was lang geleden sprake van een veen-gebied. Meer houvast geeft misschien één van de oude schrijfvormen Soutveeren en het vroeger in de volksmond gebruikte 'Zoutveren'. Een beetje noordelijker is namelijk de Zoutendijk bekend. Zouden daar misschien de noordelijke 'veren' hebben gelegen? Dat brengt ons weer terug bij het middeleeuwse turfsteken voor onder meer het winnen van zout. Al met al blijft de betekenis onduidelijk. Ongeveer twee eeuwen geleden stond er nog maar één huis in de Zuidveren. Dat was ter plaatse van het tegenwoordige nummer 11. In de loop van de 19e eeuw zijn de boerderijen gebouwd.
Nieuwstraat Deze straat was oorspronkelijk een voetpad van slechts één meter breed. Het pad eindigde in de Vogelstraat. Met een lengte van 743 meter was het pad een schakel in de verbinding van Terheijden via de Lageweg naar Zwaluwe. In de zestiger jaren van de 19e eeuw zijn hier huizen gebouwd. De benaming voor deze straat werd al gebruikt in 1870 en is te verklaren als zijnde toen 'een nieuw straatje', ofwel de allereerste uitbreiding van Wagenberg. Het laatste stuk van de Nieuwstraat is nog steeds een zandweg.
Hoevenseweg Deze weg is als dijk aangelegd omstreeks 1350, de tijd waarin sprake was van de hofstede Waghenberghe. De hofstede was toen in het bezit gekomen van Willem van Duvenvoorde en werd daarom ook wel Heer Willemsdyck genoemd. Aan deze weg staan nog vele boerenhoeven, maar of die iets met de naamgeving te maken hebben valt te betwijfelen. De naam kan zijn afgeleid van de oude oppervlaktemaat 'hoeve'. Een hoeve was 12 bunder ofwel 15,6 hectare. Deze oppervlakte komt precies overeen met het totaal van de landerijen en boerderijen die liggen en staan tussen de Hoevenseweg en de Zandkuil. Voor 1600 was die grond een geheel en nog steeds staat dit terrein bekend onder de naam 't Duifhuis. Een mogelijke verklaring van de straatnaam kan dus zijn; 'weg naar de hoeve' of 'de weg langs de hoeve'.
Withuisstraat Komend vanuit Terheijden of Langeweg over de Moerdijkseweg komt men op Wagenberg via de Withuisstraat. De straat begint op de driesprong, die bekend heeft gestaan als bij 't Wit Huis. De beide vorige panden op de adressen Moerdijkseweg 8 en 10, allebei ook nog café, hebben die naam gedragen. Als herinnering daaraan hebben het laatste stuk van de Zeedijk en het begin van de Wagenbergsedijk in 1953 deze naam gekregen.
Zandkuil Deze weg was van oorspong een dijkweg, die met de aansluitende hoge akkers van het Duifhuis is afgegraven. Voordat in 1820-1821 de Moerdijkseweg werd bestraat als onderdeel van de eerste rijksweg van Breda naar Moerdijk vormde de tegenwoordige Zandkuil het begin van de weg naar Zevenbergen. Die weg heette de Tweede Noordsche Weg of ook wel Tweede Zonzeelsche Weg. Bij de aanleg van genoemde rijksweg is vanaf de driesprong bij restaurant 'Buitenlust' een nieuw stukje weg aangelegd. Daardoor bleven de eerste enkele honderden meters van die Tweede Noordsche Weg zoals het was: een zandweg. De naam Zandkuil is later ontstaan. Vele boeren hebben gedurende de vorige eeuw en het begin van deze eeuw hun hoge akkers afgegraven of 'uitgeleegd'. Het witte zand in de ondergrond werd voor vele doeleinden gebruikt, o.a. voor het strooien in motieven op plavuizen vloeren. Aangezien het hier een veldnaam is geworden en later een straatnaam, moet het wel een erg opvallende 'zandkuil' zijn geweest.
Wagenstraat Deze straat kan tot de oudste van Wagenberg worden gerekend. Hij verbond de hoogte van het dorp met Stuivezand. Het is een lange straat en daarom is er veel over te vertellen. De oude Wagenbergsestraat, die in 1953 is herdoopt tot Wagenstraat, heeft zelfs meerdere namen gelijk gehad. Tot ver in de vorige eeuw werd het gedeelte van af het begin bij de Parallelweg tot aan de Vaartkantsevliet Wagenbergschestraat genoemd en het volgende deel Klippelenboschstraat. Deze verwijzing naar 't Bosch is al lang in de vergetelheid geraakt. Maar het achterste en bochtige stuk van de Wagenstraat heet in de volksmond nog altijd Rooie Weel. In de 19e eeuw eindigde de Wagenstraat bij een veenput met die naam. Op het daar vlakbij gebouwde viaduct over de Maasroute A59 wordt die oude naam (op verzoek van de heemkundekring 'De Vlasselt') in ere gehouden. De Wagenstraat loopt in oostelijke richting tot aan de voormalige noord-zuidverbinding in de Binnenpolder: de Scheerbiesstraat - Ruitersvaartseweg. Daar voeren in de Middeleeuwen de turfschuiten De oude benaming Klippelenboschstraat wees erop dat deze straat naar dat Klippenbosch liept. We kennen daar nog altijd het buurtschapje 't Bosch. Daar kwamen eertijds wegen samen uit Zwaluwe, Made en Den Hout. Het deel dat vroeger Wagenbergschestraat werd genoemd loopt langs de voormalige hogere gronden van Voshil en 't Nooitgedacht. Voorbij de Vaartkantsevliet, ook een oude turfvaart, ligt aan de noordzijde het gebied de Wildert en aan de zuidkant de Zegge. De vele flauwe bochten wijzen er mijns inziens op dat de straat niet is aangelegd, maar geleidelijk is ontstaan. Die bochten kunnen een gevolg zijn van natuurlijke obstakels, zoals grote bomen en waterpartijen, waar men vroeger gewoon langs liep. Vergelijken we dan de gehele Wagenstraat met de van oorsprong lijnrechte Brandestraat, dan ligt het voor de hand te mogen stellen dat de Brandestraat jonger is. Dit betekent dat de Wagenstraat de oudste verbinding is tussen Wagenberg en Made. Het is alleen jammer dat deze straat wordt doorsneden door de Omleidingsweg of Nieuwe Bredase Baan.
Van Schendelstraat Tot de jongere straten behoort deze zijstraat van de Wagenstraat, die uitkomt op het Van den Elsenplein. De eerste huizen zijn in de naoorlogse jaren gebouwd. De naam verwijst naar de 19e eeuwse kunstschilder Petrus van Schendel (1806-1870), die in Terheijden geboren was. In de St. Antonius Abt-kerk hangt een groot schilderij, dat hijzelf aan de kerk van zijn geboortedorp heeft geschonken. Ook het Bredaas Museum heeft werken van hem.
Akkerstraat De volgende zijstraat van de Wagenstraat is eigenlijk nog steeds een pad dat van oorsprong de hoge akkers in liep. In de loop van de 19e eeuw zijn daarop enkele woningen en een boerderij gebouwd. Dit buurtschapje kreeg in de volksmond de naam 't Nooitgedacht. Jammer dat in 1953 geheel onnodig een volstrekt nieuwe naam voor dit zandstraatje is bedacht.
Flippenpad Een andere zijweg van de Wagenstraat is de Flippenpad. De toevoeging '-pad' wijst op de oude functie ervan, zoals hiervoor is beschreven. Dit pad was oorspronkelijk één meter breed en liep langs en over de akkers. Het was een 610 meter lange verbinding tussen de Wagenstraat en de Brandestraat. Vooral door landarbeiders, de boerenknechts, werd het voetpad gebruikt. Het pad lag in een traject van meerdere voetpaden door de Zegge of Binnenpolder tussen Terheijden en Zwaluwe. Ruim honderd jaar geleden is langs dit zandpad een rijtje huizen gebouwd. Het eerste huis werd omstreeks 1877 gebouwd door Flip van der Made. Sinsdien is het voetpad aangeduid met Flippenpad. De letterlijke betekenis is: 'pad bij Flippe'.
|
|
 |
|---|---|
|
Steden, dorpen en gehuchten |
|
|
Buurtschappen |
|
|
Noord-Brabant: Steden en dorpen | Nederland: Provincies | Gemeenten |
|
