Theaterorgel
Een Theaterorgel (ook wel bioscooporgel of cinemaorgel) is een pijporgel dat speciaal gebouwd werd voor de muzikale omlijsting van 'stomme films'. Het kent zijn oorsprong in het pijporgel en het kerkorgel.
Nederland had ooit 84 theaterorgels, anno 2006 zijn dit er nog 15. Daarvan zijn er een aantal in particuliere handen. Een paar liggen er opgeslagen om ooit nog een herbouwd te worden. De Nederlandse Orgel Federatie, een club van enthousiastelingen, restaureert die instrumenten weer, houdt ze bespeelbaar en organiseert er concerten op.
Inhoud |
[bewerk] Ontstaan van het theaterorgel
Zo rond 1915, in de tijd van de films zonder geluid, ook wel stomme film genoemd, ontstond de behoefte om die films van geluid te voorzien. Hier en daar gebeurde dat al met een viool en later met een piano, maar de belangstelling voor de film groeide en de zalen werden groter. Orkesten werden geëngageerd, maar die bleken te duur in de exploitatie. Men ging op zoek naar een instrument met meer expressie, een instrument dat kon donderen en fluisteren. Een kerkorgel zou misschien kunnen, maar er zou meer expressie in moeten zitten en er moesten meer mogelijkheden zijn, andere geluiden en effecten. Liefst moest dat alles niet al te duur worden. Er moest ook niet een lange levertijd op zitten. Ook vroeger al wilde men liefst vandaag bestellen en gisteren geleverd hebben. Op basis van deze wensen is het theaterorgel ontstaan.
[bewerk] Expressie
Kerkorgels in Nederland hebben meestal een open opstelling, dat wil zeggen dat het geluid ongehinderd van de pijpen de ruimte in gaat. Een crescendo kan alleen bereikt worden door meer registers open te trekken. In Noordelijkere landen bouwen ze vaak één klavier of soms het hele orgel in een gesloten kast, een zwelkast, met aan de voorkant jaloezieën die je middels een zweltrede rechts boven de pedalen kunt opentrappen. Dan kun je het volume van dat klavier laten aanzwellen en afnemen zonder wijziging van de registratie. Voor een betere afdichting zijn de randen van de lamellen met vilt bekleed. De bewegingsoverdracht zweltrede in de console of speeltafel – jaloezieën kan middels elektriciteit, hefboompjes of kabels, of een combinatie daarvan tot stand gebracht worden. Bij theaterorgels staat altijd alle pijpwerk in zwelkasten gebouwd. In combinatie met de registerkeuze kun je het orgel inderdaad laten fluisteren en daveren. Die expressie kan nog worden verhoogd door met hogere luchtdrukken te werken dan bij kerkorgels. Deze laatste werken met drukken van 70 mm tot 100 mm waterdruk. In Theaterorgels gebruikt men voor bepaalde pijpsoorten tot wel 450 mm waterdruk.
[bewerk] De stemmen
Orgels hebben meestal klavieren van vijf octaven. Van C tot c’’’’. Als je op een kerkorgel een nieuwe vulstem of een nieuw register installeert, heb je als regel een rij van 61 pijpen nodig, of soms veelvouden daarvan. Als je een theaterorgel bouwt ga je uit van het unit-systeem. Je plaatst een rij van 85 pijpen, een rank genaamd, en daaruit leid je op elektrische manier vier registers af. Voor een kerkorgel met vier registers heb je 4 x 61 pijpen nodig. Dat unitsysteem geeft dus een enorme besparing. Ja, er vallen wat gaten in het geluid, maar voor het doel waaraan een theaterorgel moet voldoen en de soorten muziek die erop gespeeld worden levert dat niet zo’n probleem op. Nu heb je voor een minimaal theaterorgel echt wel vier ranks nodig. Dat zijn, afhankelijk van de lengte van de ranks, bij elkaar zo rond de 20 registers. Die registers kun je weer toewijzen aan twee of drie klavieren. Vaak ook worden registers van één rank aan meer klavieren toegewezen, dus als het ware dubbel gebruikt. Een theaterorgel met twee klavieren en vijf ranks wordt aangeduid als een 2/5. Als iemand zegt dat er in een zaal een Standaart 3/11 staat, zoals bijvoorbeeld in het CBS-Gebouw in Voorburg of in het Fortistheater in Schiedam, dan is dat een orgel van het merk Standaart met drie klavieren en elf ranks.
[bewerk] Percussie
De Amerikaan Robert Hope Jones heeft rond 1900 eigenlijk de basis gelegd voor het ontstaan van theaterorgels. Hij was kerkorgelbouwer, maar was steeds bezig met vernieuwingen. Hij maakte, door toepassing van elektriciteit voor de tractuur (overbrenging van de beweging van toets naar pijpventiel) de speeltafel los van het eigenlijke orgel, ontwierp het genoemde unitsysteem, bedacht veel kleinere en makkelijker te bedienen registerschakelaars, experimenteerde met veel dikkere en ook veel dunnere pijpen dan normaal, (onder andere de Tibia) paste veel hogere winddrukken toe, hij voegde op grote schaal Percussion (slaginstrumenten) toe en hij bedacht nog heel veel meer.
Percussion is in te delen in:
- Tonal percussion - Dat zijn gestemde instrumenten, zoals Xylofoon, Vibrafoon, Marimba, Buisklokken, Celesta, piano en dergelijke
- Non-tonal percussion - Dat zijn niet gestemde instrumenten, zoals Grote trom, Kleine trom, Bekkens, Castagnetten, Tamboerijn, triangel, woodblock en dergelijke
- Effecten - Overige klanken en geluiden, zoals Vogelfluitjes, Autoclaxon, Stoomboot, Regen, Donder, Wind, Sirene, Bellen en dergelijke
1 en 2 worden meestal als registers boven de klavieren geplaatst, 3 meestal als grote drukknoppen boven de pedalen, te bedienen met de voeten.
[bewerk] Overzicht
Speelklare orgels staan in:
De Nederlandse Orgel Federatie voert restauraties uit in:
