Slag om de Grebbeberg
De Slag om de Grebbeberg (11 mei - 13 mei 1940) is een episode tijdens de Duitse inval in Nederland en werd gekenmerkt door hevige en bloedige gevechten. Hij werd beslist doordat de Nederlandse infanterie continu bestookt werd door artillerievuur en op de laatste dag door duikbommenwerpers en hierdoor het moreel brak. Op en rond de Grebbeberg bij Rhenen werd een Duitse legermacht van ongeveer 20.000 man drie dagen lang tegengehouden door de Nederlandse eenheden van het IIe Legerkorps. Aan Nederlandse zijde sneuvelden naar schatting 420 militairen. De verliezen aan Duitse kant zijn onbekend maar waren overeenkomstig. Op de militaire erebegraafplaats op de Grebbeberg liggen ongeveer 800 in de meidagen gesneuvelde Nederlandse militairen.
Inhoud |
[bewerk] Achtergrond
De Grebbelinie maakte onderdeel uit van de verdedigingswerken van de hoofdverdedigingslinie ten oosten van de Vesting Holland. Een gedeelte van het Duitse Achttiende Leger had de opdracht om daar zoveel mogelijk Nederlandse troepen door een aanval te binden en naar het oosten te lokken, terwijl de hoofdmacht ondertussen via de tijdens luchtlandingsaanvallen veroverde Moerdijkbruggen de Vesting Holland direct vanuit het zuiden moest binnendringen. Het offensief tegen de Grebbeberg had dus kenmerken van een schijnaanval en een bindingsaanval; aan de andere kant meende het Duitse opperbevel dat het Nederlandse leger zo zwak was dat de Grebbelinie snel doorbroken zou moeten kunnen worden, vooral omdat men abusievelijk veronderstelde dat de Nederlandse hoofdweerstand bij het Oostfront van de Vesting Holland geboden zou worden.
De Nederlanders hadden vier infanteriedivisies in de linie opgesteld. De Nederlandse eenheden waren weliswaar vaak niet op organieke sterkte en het mankeerde ze aan professionele krachten (vooral binnen de verschillende staven waren ernstige tekorten aan goed opgeleide officieren), maar de Duitsers hadden geen numeriek overwicht: men beschikte slechts over twee reguliere infanteriedivisies en een Waffen-SS-brigade. De manschappen van die infanteriedivisies waren ook nog eens half getraind: men had ze in september 1939 inderhaast opgeroepen uit territoriale eenheden; 88% had in mei de gevechtsopleiding niet voltooid. Dit soort zogenaamde Dritte Welle - divisies had een tekort aan officieren, verouderde wapens en een teveel aan oudere mannen boven de veertig — aan de andere kant hadden die, als ze althans veteranen uit de Eerste Wereldoorlog waren, tenminste enige gevechtservaring opgedaan; de jongere mannen waren volledig onervaren.
Dat men met zulke derderangseenheden toch een snelle overwinning verwachtte, kwam doordat het Nederlandse leger er zo mogelijk nog erger aan toe was. Niet alleen was dat al even halfgetraind en onervaren, het bewapeningsniveau was dat van een leger uit de 19e eeuw. Op het laagste niveau hadden de secties en pelotons simpelweg geen machinegeweren en mortieren. Bij de Grebbelinie had men geprobeerd dit te compenseren door veel kleine betonnen kazematten met een machinegeweer aan te leggen. Mochten die kazematten echter uitgeschakeld worden door vijandelijk vuur of omtrokken worden, dan was een flexibele verdediging vrijwel onmogelijk geworden want daarvoor ontbrak het de eenheden aan vuurkracht: de verouderde Schwarzlose machinegeweren waren te zwaar om ze eenvoudig te dragen.
De nadelen van een verouderde en ontbrekende bewapening werden nog eens verergerd door een gebrekkige inrichting van de stellingen. Sinds de Eerste Wereldoorlog had de infanterietactiek een snelle verandering ondergaan maar het Nederlandse leger had die ontwikkelingen maar half kunnen bijbenen. Ten dele baseerde men zich nog op de typische stellingbouw uit de Eerste Wereldoorlog: de stellingen waren van oost naar west grofweg onderverdeeld in voorposten, frontlijn en stoplijn, waarbij "frontlijn" en "stoplijn" nog het karakter droegen van een ouderwetse continue Eerste en Tweede Loopgraaf. Die kenmerken echter die de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog zulke formidabele hindernissen gemaakt hadden: ruime open schootsvelden, huizenhoge honderden meters diepe prikkeldraadversperringen en dichte mijnenvelden, ontbraken hier. Op foto's ziet men de loopgraven door een tamelijk ongeschonden en rustiek landschap kronkelen met een rijtje paaltjes ervoor waartussen wat draadjes gespannen zijn. Men had niet over durven gaan tot de totale kaalslag van 20.000 hectare die eigenlijk noodzakelijk was.
Dit gebrek hoopte men op te vangen door van moderne tactieken gebruik te maken. Men volgde een Frans handboek uit 1926 met voorschriften voor een moderne zoneverdediging. Eenheden werden niet langer naast elkaar in een loopgraaf opgesteld, wat ze kwetsbaar maakte voor artillerievuur en een doorbraak, maar achter elkaar in de diepte. Elke eenheid vormde een eilandje en de eilandjes moesten elkaar onderling ondersteunen en het tussenliggende gebied met hun vuur bestrijken. Zo werd een ondoordringbare verdedigingsgordel gevormd. De Nederlandse eenheden werden volgens zo'n modern systeem in het landschap geplaatst. Dit vergde echter een kwalitatief hoogwaardige aanpassing van het terrein met geraffineerd aangelegde versperringen en schootsvelden. Daarvoor had echter de expertise en de tijd ontbroken met als gevolg dat er nu vele dode hoeken in het landschap waren die de vijand evenzovele kansen boden op een risicoloze infiltratie. Het ergst was echter dat het juist voor een zoneverdediging absoluut noodzakelijk was dat de secties een eigen machinegeweer hadden want anders kon de essentiële onderlinge ondersteuning niet plaatsvinden. Zijn slechte bewapening maakte het Nederlandse leger fundamenteel ongeschikt voor een moderne verdediging. Kazematten, hoe nuttig ook, konden dit niet opvangen, want die hadden de dode hoeken al ingebouwd zitten. De bizarre mengeling van oude en nieuwe kenmerken bij de Grebbelinie weerspiegelde het onvermogen een radicale keuze te maken en resulteerde slechts in een verdediging die zowel naar vroegere als moderne normen tekortschoot.
De Grebbelinie had echter ook een sterk punt en dat vormden de inundaties. Grote delen van het voorterrein konden tot kilometers diep onder water gezet worden en dwongen de vijand zich te concentreren op de weinige waterscheidingen die een droge opmars garandeerden. Een van die toegangsroutes was de weg Wageningen-Rhenen. Doordat een (bomvrij) gemaal in het riviertje de Grebbe nog niet klaar was, was het voorterrein daar over een paar kilometer breedte droog en daarom werd dit uitgekozen als één van de twee aanvalsassen van het Duitse offensief tegen de Grebbelinie, door de 207e Infanteriedivision. Natuurlijk was dit voordeel van de zogenaamde "kanalisering" alleen werkelijk nuttig als de verdediger daar zelf ook zijn troepen concentreerde en wel liefst tot het maximum van deployering, zodat er een echte paswerking ontstond die de vijand het voordeel van een numerieke overmacht ontzegde. Dit nu werd door de Nederlanders grotendeels nagelaten. Men kon op de Grebbeberg ongeveer een regiment infanterie tegelijkertijd inzetten en er lág ook een regiment Nederlandse infanterie — maar dat was over vier stellingen in de diepte verspreid (bij de spoorlijn van Rhenen lag nog een laatste opvangstelling) zodat de aanvaller toch per stelling een drievoudig overwicht kon bereiken. Ook hier had men geen radicale keuze durven maken voor een bepaalde tegenconcentratie: men hoopte door de verdediging in de diepte voldoende tijd te winnen om de nodige reserves aan te laten rukken.
Voor de bestorming van de voorste stellingen wilden de Duitsers de SS-brigade gebruiken, de SS-Standarte Der Fuehrer. Ook de andere infanteriedivisie, de 227e, had eerst zo'n brigade toegewezen gekregen, de SS-Standarte Adolf Hitler, maar die was van de Veluwe teruggeroepen om in Noord-Brabant ingezet te worden toen daar de spoorbrug van Gennep in Duitse handen viel. De SS-troepen waren ideaal voor zo'n opdracht. Hun manschappen vormden een schril contrast met de brave huisvaders van de infanteriedivisie. Ze waren jong, fysiek volkomen fit, goed getraind, hadden een zeer goed moreel tot op het fanatieke af en bovenal: iedere soldaat had zijn eigen automatisch wapen zodat de SS-eenheden in het directe gevecht een enorm overwicht aan vuurkracht hadden. Toch kan men Der Fuehrer niet simpelweg als een militaire elite-eenheid beschouwen. De manschappen hadden geen enkele gevechtservaring (behalve het straatgevecht) en ze hadden geen professionele officieren: die hadden meestal geen Wehrmacht-opleiding gehad maar waren om politieke redenen benoemd. Het Duitse leger had een erg lage dunk van de SS-ers.
[bewerk] De Slag
Na hevige gevechten wisten de Duitsers op zaterdag 11 mei de voorposten in te nemen en op zondag 12 mei door de frontlijn te breken. Op 13 mei 1940 werd ook de stoplijn doorbroken; een groot tegenoffensief mislukte waarna het Nederlandse Veldleger zich terugtrok op de stellingen van het Oostfront van Vesting-Holland, de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
[bewerk] 11 Mei
In de morgen van de 11e mei wilden de Duitsers al een eerste aanvalspoging wagen. Voor de hele doorbraak waren zo'n 21.000 man bestemd: ruim 17.000 man bij de infanteriedivisie en de rest bij de SS-brigade. Het Nederlandse regiment had zo'n drieduizend man en op het eerste gezicht lijkt het dan ook dat de Duitsers een forse overmacht bezaten. In feite lagen de verhoudingen echter aanzienlijk minder ongunstig. De helft van de Duitsers bestond uit ondersteunende troepen; van de overigen kon maar een minderheid tegelijkertijd ingezet worden. Dat kwam de Duitsers niet eens zo slecht uit want de 207e ID was op dat moment nog in volle opmars. Weliswaar had de divisie om de middelbare leeftijd van het merendeel van haar soldaten te compenseren, een tweehonderdtal vrachtwagens extra toegewezen gekregen, maar de artillerie en de bevoorrading moest nog grotendeels met paard-en-wagen geschieden. De SS-brigade was echter volledig gemotoriseerd en had zich op tijd gereed kunnen maken voor de aanval, die met twee bataljons uitgevoerd zou worden; een derde werd in reserve gehouden.
