Paranoia (film)
Paranoia is een film uit 1968 van de Nederlandse regisseur Adriaan Ditvoorst.
Voor Ditvoorsts eerste lange speelfilm gebruikte hij een kort verhaal van W.F. Hermans, een schrijver die hij bewonderde.
Het verhaal gaat over een jongeman die als soldaat in het Nederlandse leger zit als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt. De 5 dagen dat Nederland zich kan verdedigen tegen de Duitsers zijn veel te kort om in actie te komen: nog voordat de soldaat op zijn plaats van bestemming komt, krijgt hij te horen dat de strijd is afgelopen. De rest van de oorlog brengt hij als kluizenaar door.
Drie jaar na de oorlog woont hij samen met zijn vriendin op een zolderkamer in Amsterdam. Als hij op een dag in de krant leest dat een gevaarlijke SS'er nog steeds voortvluchtig is, beeldt hij zichzelf in dat hij die SS'er is. De jongen gaat zich precies zo gedragen als de oorlogsmisdadiger en waant zich helemaal in diens even. Omdat niemand hem op straat mag zien, zondert hij zich af van de rest van de buitenwereld. Dit gedrag wordt echter gadegeslagen door zijn vriendin en zijn huisbaas, die denken dat hij krankzinnig is. Het gedrag van de jongen wordt echter veroorzaakt door zijn oorlogstrauma: het gevoel dat hij niet kon vechten toen de Duitsers Nederland binnenvielen heeft hem een schuldcomplex bezorgd. Als de jongen op een dag een pistool vindt, schiet hij zijn huisbaas en zijn vriendin dood, omdat zij hem konden verraden en uitleveren aan de politie. De jongen zoekt rust en vrijheid en besluit daarom uit 't raam te springen.
Met Paranoia liet Ditvoorst definitief zien dat hij het grootste filmtalent van Nederland was: een sterk psychologisch drama over een onbekend onderwerp van de Tweede Wereldoorlog. Hoewel erg serieus, is de film toch doorspekt met zwarte humor. Zo zit er een hilarische scène in, waarin de buurman onder begeleiding van een Franse smartlap, ruzie maakt met zijn vrouw. Ook briljant is de scène waarin twee kleine meisjes, in dichtvorm, aan 't bidden zijn. De film geeft ook een satirisch beeld van de rebelse jaren '60. Dit komt tot uiting in allerlei details van het verhaal, zo zit er een scène in waarin een demonstrerende provo tijdens zijn betoog door een auto wordt platgereden.
Samen met cameraman Jan de Bont slaagt de regisseur erin met een realistische, bijna documentaire-achtige manier van filmen toch een griezelige sfeer op te wekken. De camera beweegt paniekerig heen en weer, veel schuine kaders en veel vreemde schaduwen. Het grachtenpand waarin de hoofdpersoon woont, lijkt op een spookkasteel en de zolderkamer heeft iets weg van een donker hol. De snelle openingsbeelden, die gefilmd zijn vanuit een rijdende trein, laten Amsterdam zien als grote, vreemde en anonieme stad. Ditvoorst had veel talent in het bedenken van sobere suggestieve scènes: prachtig is de scène waarin de hoofdpersoon een platenwinkel binnenloopt en per se een bepaalde plaat wil kopen. Hij koopt de plaat, legt hem op de platenspeler en het blijkt een plaat met oorlogsgeluiden te zijn. Met een bijna orgastisch genoegen luistert hij naar de oorlogsgeluiden.
De slotscène is indrukwekkend: de hoofdpersoon schiet zonder een spier te vertrekken de huisbaas en zijn vriendin neer. Hij legt heel rustig het pistool op het nachtkastje neer en loopt kalm, bewust, voorbereid en emotieloos naar het raam toe. Hij doet het raam open en stapt rustig naar buiten. We horen geen enkele schreeuw. Dit werd prachtig gefilmd: de camera staat van achteren en de kamer is donker, als de persoon het raam open doet komt er een gigantisch fel wit licht binnen: de persoon stapt een andere wereld van wit licht binnen en verdwijnt uit beeld.
