Overzicht glazen in St. Janskerk Gouda
Zie voor nummering in de tekst, de plattegrond.
De nummering van de gebrandschilderde glazen (glas-in-loodramen) in de St.-Janskerk in Gouda, begint aan de noordzijde van de toren, volgt de gevel van de noorder-zijbeuk en de dwarsbeuk tot aan het koor (1-8), vervolgens de kooromgang (9-21), overgaand in de dwarsbeuk, de zuider-zijbeuk en de westgevel links van de toren (22-29).
Hoog in de dwarsbeuk prijkt een tweetal beeldende ramen (30-31) en vier wapenramen (32- 35), in het hoge schip en in de toren zijn ook wapenramen aangebracht (36-44). De nummering zet zich voort in het hoge koor (45-57) en eindigt in de Van der Vormkapel (58-64).
 |
| Nummering van de glazen. |
Van de bekendste 'glazeniers', de gebroeders Dirck en Wouter Crabeth, zijn een 20-tal ramen in de St.-Janskerk van Gouda aanwezig. In totaal zijn er 70 'glas-in-loodramen' in de kerk aangebracht.
De schenkers van de 16e-eeuwse glazen zijn veelal afgebeeld in de benedengedeelten van de ramen. Veel glazen zijn voorzien van heraldische wapens van de schenker en familie, die daarmee een bron van bestudering vormen. De mooiste ramen zijn aangebracht in de jaren 1555 tot 1571, toen de St.-Jan nog een katholieke kerk was. Na de kerkhervorming in 1572 werd, met een onderbreking tot 1594, de beglazing voltooid.
De glazen werden in de jaren 1901-1936 grondig gerestaureerd. De restaurateur heeft hierbij soms eigen technieken toegepast, die niet altijd ieders instemming hadden. Twee nieuwe glazen werden vervaardigd als uiting van dankbaarheid aan degenen die hebben bijgedragen in de kosten van de restauratie en vijf ramen werden beglaasd met gekleurd schervenglas.
Het laatst aangebrachte glas is het Bevrijdingsraam, ter herinnering aan de oorlogsjaren 1940-1945.
[bewerk] Enkele voorbeelden van de hieronder beschreven glazen
 Judith en Holofernes - detail glas 6 St. Janskerk (Dirck Crabeth - 1571) |
 Judith en Holofernes - glas 6 St. Janskerk (Dirck Crabeth - 1571) |
 geboorte Christus - detail glas 12 St. Janskerk (Wouter Crabeth - 1564) |
 de tempelreiniging - glas 22 St. Janskerk (Dirck Crabeth - 1567) |
 Jona en de walvis - glas 30 St. Janskerk (Dirck Crabeth - voor 1565) |
 Het laatste avondmaal - glas 7 (midden) St. Janskerk (Dirk Crabeth - 1557) |
 De onthoofding van Johannes de doper - glas 19 St. Janskerk (Willem Thybaut) |
 Het ontzet van Leiden (Willem van Oranje) - glas 25 St. Janskerk (Dirk Verheyden en Dirck van Douwe) |
| Glas 1. De vrijheid van consciëntie. |
| De "vrijheid van het geweten" wordt symbolisch voorgesteld door een vrouw op een zegekar, getrokken door zinnebeeldige figuren van Liefde, Gerechtigheid, Eendracht, Trouw en Standvastigheid. De wagen overrijdt de "verdreven tyrannie". De figuur op de zegekar met zwaard en schild vertolkt de bescherming van het geloof. |
| Schenker: De Staten van Holland. |
| Tekenaar: Joachim Wtewael, Utrecht. |
| Glazenier: Adriaen Gerritsz. de Vrije, Gouda, schoonzoon van Wouter Crabeth, 1596. |
| Glazen 1a, 1b, 1c. Mozaiekglazen, 1933. |
| Deze glazen zijn samengesteld uit glasscherven, die bij restauraties in de 17e en 18e eeuw waren overgebleven, zij bevatten geen bepaalde voorstellingen. |
| Glas 2. Inneming van Damiate. |
| De Egyptische havenstad Damiate werd in 1219 veroverd door de kruisvaarders, waarbij de Haarlemmers zich in het bijzonder hebben onderscheiden. Een schip vaart met volle zeilen de haven binnen en verbreekt de zware ketting waarmee de haven was afgesloten. |
| Schenker: De Stad Haarlem. |
| Glazenier: Willem Thybaut, Haarlem, 1597. |
| Glas 3. De maagd van Dordrecht. |
| De Dordtse stedemaagd zit in een zgn. Hollandse tuin, omringd door de wapens van een 15-tal steden. In het boven en het benedengedeelte van het glas vier vrouwenfiguren als symbolen van Voorzichtigheid, Matigheid (boven), Gerechtigheid en Standvastigheid (onder). |
| Schenker: De Stad Dordrecht. |
| Glazenier: Gerrit Gerritsz. Cuyp, Dordrecht, 1597. |
| Glas 4. De wapens van de hoogheemraden van Rijnland. |
| In het bovengedeelte van het glas twee vrouwenfiguren, voorstellende de Rechtvaardigheid en de Kloekmoedigheid. Daaronder de wapens van Holland, het Hoogheemraadschap en de tien Hoogheemraden. |
| Schenker: Het Hoogheemraadschap van Rijnland. |
| Glazenier: Adriaen Gerritsz. de Vrije, Gouda, 1594. |
| Glas 5. De koningin van Scheba bezoekt Salomo. |
| De koningin van Scheba staat met haar gevolg en haar geschenken voor de troon van koning Salomo met zijn lijfwacht en zijn raadslieden. In het beneden gedeelte de schenkster van het glas, met achter haar de beschermheilige, de engel Gabriël. |
| Schenkster: Elburg van den Boetzelaer, abdis van het klooster te Rijnsburg. |
| Glazenier: Wouter Crabeth, Gouda, 1561. |
| Glas 6. Onthoofding van Holofernes. |
| Volgens het apocriefe boek Judith werd de stad Bethulië, gelegen in het noorden van Israël, langdurig belegerd door Assyrische troepen. De bevelhebber Holofemes onthaalde Judith, die het vijandelijke kamp was binnengedrongen, in zijn tent op een feestmaal. Toen hij dronken was, onthoofde Judith hem met zijn eigen sabel. In de benedenhelft knielen de schenkers van dit glas, met achter hen de Heilige Catharina en Johannes de Doper. |
| Schenkers: Jean de Ligne, graaf van Aremberg, in 1568 als Spaans veldheer gesneuveld te Heiligerlee en Margaretha van der Marck. |
| Glazenier: Dirck Crabeth, Gouda, 1571. |
| Glas 7. Het Koningsglas. |
| Bovengedeelte: Inwijding van de tempel door Salomo. |
| De knielende Salomo in gebed voor het altaar, tijdens de inwijding van de tempel, en het goddelijk antwoord (in het Latijn) te midden van het vuur: "Ik heb uw gebed gehoord en indien gij voor Mijn aangezicht zult gewandeld hebben, gelijk uw vader gewandeld heeft, zo zal Ik de troon uws rijks voor eeuwig stellen". |
| Middengedeelte: Het Laatste Avondmaal. |
| Onderste helft van het raam: In een stralenkrans, het beeld van Christus met links Philippus, naamheilige van de schenker, vragende: "Heer, toon ons de Vader, en het is ons genoeg". En het antwoord van Jezus: "Philippus, die Mij ziet, ziet ook de Vader". De gever is met zijn gemalin knielend afgebeeld. |
| Schenker: Filips II, koning van Spanje en zijn gemalin Mary Tudor, koningin van Engeland. |
| Glazenier: Dirck Crabeth, Gouda, 1557. |
| Glas 8. Bestraffing van de tempelrover Heliodorus. |
| Bij zijn poging tot roof van de tempelschatten (apocrief boek 2, Maccabeën 3), wordt Heliodorus door drie engelen gestraft. |
| Schenker: Hertog Erik van Brunswijk en Lunenburg, heer van Woerden. |
| Glazenier: Wouter Crabeth, Gouda, 1566. |
| De ramen 9-19 in het koor zijn voorstellingen uit het leven van Johannes de Doper. schutspatroon van de kerk. |
| Glas 9. Aankondiging geboorte van Johannes. |
| Een engel verschijnt aan de hogepriester Zacharias tijdens diens offerande in de tempel en kondigt hem de geboorte van een zoon aan. In de onderrand de schenker met vrouw en vijftien kinderen. |
| Schenker: Dirck Cornelisz. van Hensbeek, burgemeester van Gouda. |
| Tekenaar: Lambert van Noort, Antwerpen. |
| Glazenier: Digman Meynaert, Antwerpen, 1561. |
| Glas 10. Aankondiging geboorte van Jezus. |
| De engel Gabriël verkondigt aan Maria de geboorte van een zoon. Het in 1559 geplaatste glas werd tijdens een hevig onweer erg beschadigd en werd daarom in 1655 vernieuwd door Daniël Tomberg en Albert Merinck. Op last van de kerkmeesters werden hun wapens in het glas aangebracht. |
| Schenker: Theodorus Spiering van Wen, abt van het klooster te Berne bij Heusden. |
| Tekenaar: Daniël Tomberg, Gouda. |
| Glazenier: Albert Merinck, 1655. |
| Glas 11. Geboorte van Johannes. |
| De verschillende gebeurtenissen na de geboorte van Johannes zijn in één tafereel verenigd. Op de achtergrond Zacharias en de verzorging van de moeder Elisabeth, op de voorgrond een wasbekken met het kind. De schenker van het glas, geboren in Gouda, was een jeugdvriend van Erasmus. De vier erfgenamen van Lethmaet staan rechts onder afgebeeld. |
| Schenker: gelegateerd door Herman Lethmaet, deken van St. Marie te Utrecht. |
| Tekenaar: Lambert van Noort, Antwerpen. |
| Glazeniers: Digman Meynaert en Hans Scrivers, Antwerpen, 1562. |
| Glas 12. Geboorte van Jezus. |
| Maria en Jozef knielend ter weerszijden van het kind, benevens enkele herders met hun vee. Onder in het glas zijn de schenkers afgebeeld met in hun midden de opgestane Christus met in zijn handen het evangelie en onder zijn voeten een globe. |
| Schenkers: De kanunniken van Oude Munster te Utrecht. |
| Glazenier: Wouter Crabeth, Gouda, 1564. |
| Glas 13. Jezus in de tempel. |
| Het bovengedeelte toont de twaalfjarige Jezus te midden van discussiërende schriftgeleerden. Op de achtergrond komen Maria en Jozef de tempel binnen, die op zoek waren naar hun zoon. Het benedengedeelte geeft de beeltenis van de abt met zijn naamheilige Petrus en Maria met het kind. |
| Schenker: Petrus van Suyren, abt van het klooster Mariënwaard in de Betuwe. |
| Tekenaar: Lambert van Noort, Antwerpen. |
| Glazenier: Digman Meynaert, Antwerpen, 1560. |
| Glas 14. Prediking door Johannes. |
| Johannes de Doper, staande links van enkele krijgslieden, predikend aan de oever van de Jordaan. In het beneden glas is de Majesteit Gods afgebeeld met de symbolen der vier evangelisten. Achter de bisschop staat de heilige Benedictus. |
| Schenker: Robert van Bergen, bisschop van Luik, kapittelheer van Oude Munster te Utrecht. |
| Glazenier: Dirck Crabeth, Gouda, 1557. |
| Glas 15. De doop van Jezus. |
| Nadat de kerk in 1552 was afgebrand, werd onmiddellijk begonnen met het herstel van het koor en wendde men zich tot de bestuurders van Kerk en Staat om de ramen van glasschilderingen te voorzien. De schenker van dit glas werd afgebeeld in de linker onderhoek met achter hem St. Maarten, de schutspatroon van het bisdom. Het midden van het glas toont de doop van Christus door Johannes, voorts de geopende hemel en de Geest Gods neerdalend in de gedaante van een duif terwijl een stem sprak: "Deze is Mijn Zoon, Mijn geliefde, in wien Ik mijn welbehagen heb". Vóór dit glas stond eertijds het hoofdaltaar en daarom werd deze centrale plaats van het glas verkozen voor de weergave van een zeer belangrijke handeling in het leven van de schutspatroon van de St.-Janskerk. |
| Schenker: George van Egmond, bisschop van Utrecht. |
| Glazenier: Dirck Crabeth, Gouda, 1555. |
| Glas 16. Eerste prediking van Jezus. |
| Jezus sprekende temidden van enkele toehoorders en rechts daarvan de doop van velen in de Jordaan. Beneden in het glas de knielende schenker met achter hem de heilige Vincentius en voor hem Maria met het kind Jezus. |
| Schenker: Cornelis van Mierop, domproost van Utrecht. |
| Glazenier: Dirck Crabeth, Gouda, 1556. |
| Glas 17. Bestraffing van Herodus door Johannes. |
| Johannes staande voor de Viervorst Herodus Antipas, met vrijmoedigheid sprekend over diens overspel met Herodias, de vrouw van zijn broer. In het benedenglas o.m. een afbeelding van St. Jan met het lam, als patroon en schutsheilige van de Johanniter Ridders. |
| Schenker: Wouter van Bylaer, baljuw van het St. Ca tharijneklooster te Utrecht, commandeur van de Johanniterorde te Utrecht. |
| Glazenier: volgens overlevering een onbekende Antwerpenaar, 1556. |
| Glas 18. Johannes in de gevangenis. |
| De vraag van Johannes in de gevangenis, "Zijt Gij degene die komen zou" wordt beantwoord door Jezus, staande voor de vrienden van Johannes te midden van blinden die ziende worden, kreupelen die wandelen en zieken die genezing vinden. |
| Schenker: Gerrit Heije Gerritsz. en Frederik Ariensz., burgemeesters van Gouda. |
| Glazenier: Dirck Crabeth, Gouda, 1556. |
| Glas 19. Onthoofding van Johannes. |
| Boven in het glas het feestmaal van Herodes en de dans van Salome. Midden in het tafereel de beul die het hoofd van Johannes op een schotel overreikt aan Salome, de dochter van Herodias. Onder in het glas de schenker afgebeeld met daarachter Johannes de Doper. |
| Schenker: Hendrik van Zwolle, commandeur van de Johanniterorde te Haarlem. |
| Glazenier: Willem Thybaut, Haarlem, 1570. |
| Glazen 20 en 21. Mozaïekglazen 1933. |
| Dit zijn de twee laatste ramen van de kooromgang, ze werden samengesteld uit glasscherven, overgebleven bij oude restauraties. |
| Glas 22. De tempelreiniging. |
| Het bovengedeelte van het raam stelt voor de verdrijving van de kooplieden uit de tempel door Jezus. Op de voorgrond links een geldwisselaar, offerdieren enz. Voor het ondergedeelte zal ook wel een ontwerp zijn gemaakt, zoals gebruikelijk bij de overige 16de-eeuwse glazen, maar dit glasgedeelte werd niet geplaatst of is er weer uitgenomen, aanvankelijk werd het ondergedeelte dicht gemetseld. De reden hiervan kan zijn dat de Prins, om de komst van Alva te ontwijken, uitweek naar de Dillenburg. In 1657 werd door de glasschilder Daniël Tomberg het metselwerk verwijderd en op het onderglas de wapens geschilderd van de leden van de Goudse vroedschap. |
| Schenker: Prins Willem van Oranje. |
| Glazenier: Dirck Crabeth, Gouda, 1567. |
| Glas 23. De offerande van Elia, (bovengedeelte). |
| Dit gedeelte toont hoe na het gebed van de profeet Elia, te midden van de Israëlieten en de priesters van Baäl, het vuur uit de hemel neerschoot en het brandoffer, hoewel met water overgoten, verteerde. |
| De voetwassing van Petrus (middengedeelte). |
| Het middengedeelte van het glas geeft een andere voorstelling weer van het "Laatste Avondmaal" dan in glas 7. Hier valt de nadruk op het wassen van de voeten der discipelen door Jezus. |
| In het benedengedeelte, de hertogin met daarachter de heilige Margaretha met kruis en draak. Dit glas van hertogin Margaretha, landvoogdes der Nederlanden, heeft evenals het door haar halfbroer geschonken glas 7, een hoogte van twintig meter. |
| Schenkster, Margaretha van Parma, halfzuster van Filips II. |
| Glazenier: Wouter Crabeth, Gouda, 1562. |
| Glas 24. Philippus en de Kamerling. |
| De centrale voorstelling is de prediking van Philippus, genezing brengend aan zieken en kreupelen. Het bovenglas toont de verschillende episoden, uit het Bijbelboek Handelingen 8, over de doop van de Kamerling, een rijksgrote van Candace, de koningin der Ethiopiërs. De schenker is knielend afgebeeld, zich wendende tot zijn schutsheilige, in een prachtige klederdracht, omhangen met de ridderorde van Het Gulden Vlies. |
| Schenker: Graaf Philippe de Ligne, heer van Wassenaar. |
| Glazenier: Dirck Crabeth, Gouda, 1559. |
| Glas 25. Het ontzet van Leiden. |
| Een springvloed met noordwesterstorm joeg het zeewater over het land tussen Delft en Leiden. Dijken en kaden werden doorgestoken, waardoor het water steeg en de vijand deed vluchten. Op het water ziet men de vele vaartuigen van de geuzen en op de voorgrond Prins Willem van Oranje met achter hem de burgemeester van Delft en andere "luyden". |
| Schenker: de Stad Delft. |
| Tekenaar: Ysaak Swanenburg, Leiden. |
| Glazenier: Dirck Verheyden, na diens dood voltooid door Dirck van Douwe, beiden te Delft, 1603. |
| Glas 26. Het ontzet van Samaria. |
| Zeven en twintig jaar na Leidens ontzet werd dit glas geschonken. De belegering van de stad Samaria door koning Benhadad van Syrië is een evenbeeld van de Leidse situatie. Ook hier sloeg de vijand op de vlucht, in de mening dat hij door een grote legermacht werd overvallen. |
| Schenker: de Stad Leiden. |
| Tekenaar: Ysaak Swanenburg, Leiden. |
| Glazenier: Cornelis Clock, Leiden, 1601. |
| Glas 27. De Farizeeër en de Tollenaar. |
| Het tafereel is gebaseerd op een gelijkenis van Jezus van twee mensen die in de tempel gingen bidden. De farizeeër bad: "Ik dank U God, dat ik niet ben als anderen... of als deze tollenaar". De tollenaar bad: "0 God, wees mij zondaar genadig". Onder in het beeld het oude en nieuwe wapen van de stad Amsterdam. |
| Schenker: de Stad Amsterdam. |
| Tekenaar: Hendrick de Keyser, Amsterdam. |
| Glazenier: Cornelis Kussens, Haarlem, 1597. |
| Glas 28. De overspelige vrouw. |
| Te midden van schriftgeleerden, farizeeërs en de op overspel betrapte vrouw, schrijft Jezus met de vinger op de grond zeggende: "Wie onder u zonder zonde is, die werpe de eerste steen op [haar]". De wapens in het onder glas zijn van Holland en Rotterdam. |
| Schenker: de Stad Rotterdam. |
| Glazenier: Claes Wytmans, Rotterdam, 1601. |
| Glas 28a. Het Bevrijdingsglas. |
| Dit gedenkraam wil de gedachte levend houden aan de jaren 1940-1945. In het bovengedeelte is een zwaar bewolkte hemel geschilderd met de vier apocalyptische ruiters (Openbaring 6) en daar doorheen een tiental vliegtuigen in duikvlucht. De aarde wordt weergegeven met de verwoesting van de oorlog, het verdronken land en verbrande gebouwen. Het mensenleed wordt uitgebeeld in taferelen, zoals razzia, wegvoeren naar een kamp, uitgehongerde mensen, de dood enz. In het midden een groep met vlaggen, vertegenwoordigend de geest van het verzet en de bevrijding, verlevendigd door kinderen. De wapens van de elf provincies vormen de onderkant, met rechts het Nederlandse en links het Goudse wapen. |
| Schenkers: Goudse ingezetenen en Vrienden van de Goudse Glazen. |
| Glazenier: Charles Eyck, Valkenburg, 1947. |
| Glas 28b. Wapenraam. |
| Dit glas is een gedenkraam met wapens van hen die bij droegen aan het fonds tot herstel van de glazen. |
| Schenkers: degenen die na 1920 hebben bijgedragen in de kosten van de glazenrestauratie 1901 - 1936. |
| Tekenaar: D. Boode, Delft. |
| Glazenier: L. J. Knoll, Delft, 1935. |
| Glas 28c. De herbouw van de tempel. |
| Te midden van de tempelopbouw staan de opdrachtgevers, de bouwmeester en de bezige vaklieden. Ook dit glas werd opgedragen aan allen die bijdroegen in de kosten van herstel. |
| Schenkers: degenen die vóór 1920 hebben bijgedragen in de kosten van de restauratie van de glazen 1901 - 1936. |
| Tekenaar: H. Veldhuis, Delft. |
| Glazenier: L. J. Knoll, Delft, 1920. |
| Glas 29. De Christelijke Ridder. |
| Dit glas aan de zuidzijde van de toren beeldt koning David uit. De rechterfiguur symboliseert de Christelijke Ridder als bedoeld in het rijmpje dat in de tafelsteen is geschreven. |
| Schenkers: de Steden van Hollands Noorderkwartier. |
| Glazenier: Adriaen Gerritsz. de Vrije, Gouda, 1596. |
| Glas 30. Jona. |
| Dit glas, hoog in de dwarsbeuk, is een weergave van het boek Jona 2-10: "En de vis spuwde hem uit op het droge". In het verschiet de stad Ninevé. |
| Schenker: het Gilde van de visverkopers. |
| Glazenier: Dirck Crabeth, Gouda, voor 1560. |
| Glas 31. Bileam. |
| Het tafereel stelt voor hoe Bileam rijdende op een ezelin (Numeri 22) werd tegengehouden door een engel met getrokken zwaard. |
| Schenker: het Vlees- of Beenhouwersgilde. |
| Glazenier: mogelijk Dirck Crabeth, omstreeks 1566. |
| Glazen 32-44. Wapenramen. |
| Hoog in de dwarsbeuk, het middenschip en het torenportaal vinden we dertien maal het wapen van de stad Gouda. In 1593 werden twaalf stuks vanwege de stad Gouda aangebracht, vervaardigd door de Goudse glazeniers Jacob Cornelisz. Caen, Jasper Gielisz. en Cornelis Leunisz. De naam van de glazenier van glas 40 in de toren kan niet met zekerheid worden vastgesteld, maar volgens overlevering is het geschilderd door Adriaen Gerritsz. de Vrije. |
| Glazen 45-57. Apostelramen. |
| Aangenomen wordt dat bij de brand van de kerk in 1552, het koor deels gespaard is gebleven en wellicht ook gedeelten van de glazen hoog in het koor. Uit de figuratie spreekt de "glasmaeckerskunst" van vóór 1500, vermengd met 16de-eeuwse glasschildering. Men mag aannemen dat sommige glazen hersteld zijn en andere geheel vernieuwd in de jaren 1552-1571. Daarmee vormen zij deels de oudste groep glazen van de kerk. De Apostelglazen mogen wat stijl betreft tot de renaissance worden gerekend, in iconografisch opzicht volgen zij de Middel-eeuwse traditie. Over de dertien glazen, voorstellende Christus (glas 51) met de twaalf apostelen, is van de schenkers en de glazeniers nog weinig bekend. Enkele, (glas 48, 51 en 52), zijn aan Crabeth toe te wijzen. |
| Glas 45 Mattheus (1530-1540) Glas 46 Jacobus Minor (1530-1540) |
| Glazen 58-64. Kapelramen. |
| Deze glazen, in 1934 overgebracht van de ramen 20-21 naar de Van der Vormkapel, dateren uit de jaren 1556 - 1559. De afbeeldingen geven 7 taferelen weer van het lijden en de opstanding van Christus resp. Gevangenneming, Bespotting, Ecce Homo (zie de mens), Kruisdraging, Opstanding, Hemelvaart en Pinksteren. De glazen zijn afkomstig van het Regulierenklooster in Gouda, dat in 1580 afgebroken werd. Ze werden door het Augustijner Regulierenklooster van Stein, waar Erasmus aan het eind van de vijftiende eeuw woonde en werkte, geschonken aan het klooster in Gouda toen het van de buurtschap Stein verhuisde naar Gouda. De Van der Vormkapel is speciaal gebouwd voor het plaatsen van deze glazen, met financiering door de familie Van der Vorm. |
| Glas 58 De Gevangenneming (1556) Schenker: Jan G. Heye, burgemeester van Gouda, met zijn vrouw en kinderen |
| De schenkers, hun portretten en hun namen, zijn duidelijk afgebeeld. |
| De glazenier is niet bekend, maar de figuratie en de kleuren tonen veel overeenkomst met het werk van Dirck Crabeth. Mogelijk toe te wijzen aan het atelier van Crabeth. |
