Oriënt-Express

Dit artikel gaat over de trein. Zie Orient Express (automerk) voor het automerk.

Poster van de Oriënt-Express

Eindstation van de Oriënt-Express (Sirkeci), Istanbul

Routes

De Oriënt-Express was een beroemde luxetrein van de Compagnie Internationale des Wagons-Lits (CIWL) die van Parijs (met aansluiting vanuit Londen) naar Istanbul reed. Deze trein reed als lijndienst, met onderbrekingen en via verschillende routes, tussen 1883 en 1977. Tegenwoordig rijdt de trein nog steeds als een gewone internationale trein tussen Parijs en Wenen. Ook worden onder de naam Oriënt-Express speciale nostalgische ritten georganiseerd.

[bewerk] Geschiedenis

De Oriënt-Express is de vervulling van de droom van Georges Nagelmackers om internationaal treinreizen in Europa mogelijk te maken. Nagelmackers was op het idee gekomen op een reis in de Verenigde Staten, waar hij kennis maakte met dergelijke lange-afstandstreinen. De Oriënt-Express was de eerste en ook de belangrijkste internationale trein die door de door hem opgezette CIWL werd gereden. Het is begonnen als demonstratieproject om te laten zien hoe veel sneller en comfortabeler internationaal treinreizen kon zijn als je de reis niet voortdurend hoeft te onderbreken om te eten, te slapen, over te stappen tussen verschillende maatschappijen en voor grensformaliteiten. (Afhandeling van douaneformaliteiten tijdens de rit zou echter nog op zich laten wachten.) Hiertoe reed hij een trein die gold als een hotel op wielen, met slaapwagons en een restauratiewagen. Nagelmackers heeft al zijn diplomatieke gaven moeten inzetten om de onderhandelingen hier over met nationale regeringen en spoorwegmaatschappijen tot een goed einde te brengen. Hij kon hierbij gebruik maken van het relatienetwerk van het bankiershuis van zijn familie, dat onder meer de Belgische koning van de financiële middelen voor diens luxueuze levensstijl voorzag. Voordat deze trein in gebruik kon worden genomen moesten gedetailleerde afspraken gemaakt worden met meerdere spoorwegmaatschappijen. De rijtuigen werden door de CIWL geleverd, de locomotieven door de betrokken maatschappijen.

Om de Oriënt-Express te kunnen begrijpen moeten we ons realiseren dat de grenzen en politieke realiteit in het Europa van 1870 een totaal andere was dan nu. Groot-Brittannië was de leidende handelsnatie in de wereld maar zonder territoriale ambities op het Europese continent. Daar waren Frankrijk, het Habsburgse Rijk (Oostenrijk-Hongarije) en het Ottomaanse Rijk de grootmachten. Pruisen was een opkomende grootheid die nog niet echt voor vol werd aangezien. Nagelmackers ging de hoofdsteden van Groot-Brittannië (Londen), Frankrijk (Parijs), Oostenrijk-Hongarije (Wenen)en het Ottomaanse Rijk (Istanbul) met elkaar verbinden en had dus een project van grote politieke importantie.

In de krap honderd jaar dat de Oriënt-Express bestaan heeft is Europa het toneel geweest van meerdere conflicten en oorlogen. De Oriënt-Express heeft hierbij een belangrijke rol gespeeld, als verbinding om staatshoofden, diplomaten en spionnen (vergezeld door kunstenaars en andere bohémiens) tussen de hoofdsteden te vervoeren, maar ook als slachtoffer van aanslagen of doordat de dienst als gevolg van oorlogshandelingen moest worden stilgelegd. De trein voerde door de notoir instabiele Balkan, waar de orthodox-christelijke bevolking afwisselend door het islamitische Ottomaanse Rijk en het rooms-katholieke Habsburgse Rijk onderdrukt was en voor haar vrijheid vocht. Deze politieke context en het avontuur van een reis die nooit helemaal zeker was gaven de trein zijn roem, waaraan ook is bijgedragen door verschillende romans, waaronder Sherlock Holmes, Agatha Christie's Moord in de Oriënt-expres, Ian Fleming's From Russia with Love, Graham Greene's Stamboul Train en Maurice Dekobra's Madone des Sleepings.

In 1882 liet Nagelmackers een eerste proeftrein van Parijs naar Wenen rijden, via Straatsburg en München. Toen de echte Oriënt-Express een jaar later van start ging was de railverbinding naar Istanbul nog niet gereed. Als alternatief stuurde Nagelmacker de trein (via Boedapest en Belgrado) naar de Bulgaarse havenstad Varna vanwaar de reizigers per boot verder konden naar Istanbul. Vanaf 1889 kon de trein zijn eindbestemming over land bereiken. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de dienst stilgelegd. Na afloop van de Eerste Wereldoorlog werd in het verdrag van Versailles bepaald dat luxetreinen in Duitsland door de MITROPA geëxploiteerd zouden worden en niet meer door CIWL. De CIWL was gedwongen een nieuwe route te vinden voor de Oriënt-Express, buiten Duitsland en Oostenrijk om. Dit werd de Simplon-Oriënt-Express, die via de Simplonpas in Zwitserland, Milaan, Triëst en Zagreb naar Istanbul reed.

Als vervolg op de Oriënt-Express heeft CIWL een netwerk van internationale treinen, slaapwagens en restauratiewagens opgezet dat heel Europa omspande en vertakkingen had tot ver daar buiten. Het heeft de norm gezet voor internationale treinen en internationaal reizen aanzienlijk vergemakkelijkt. Pas in de tweede helft van de 20e eeuw raakte dit systeem achterhaald door het vliegtuig. In From Russia with Love (1962) zien we James Bond op de heenreis een Boeing 707 van PanAm gebruiken en op de terugreis de Oriënt-Express van CIWL; hiermee markeert deze film heel mooi de omslag tussen twee vervoerwijzen.

[bewerk] Jaartallen

1882 - Eerste proeftrein van Parijs naar Wenen
1883 - Vertrek van de eerste Oriënt-Express van Parijs naar Varna
1889 - Vertrek van de eerste Oriënt-Express van Parijs naar Istanbul
1891 - De Oriënt-Express wordt veelvuldig geplunderd
1892 - In de trein breekt een cholera-epidemie uit
1906 - Opening van de Simplontunnel in Zwitserland
1914 - Oriënt-Express wordt stilgelegd als gevolg van de Eerste Wereldoorlog
1919 - Hervatting van de dienst als Simplon Oriënt-Express
1924 - De Arlberg-Oriënt-Express rijdt voor de eerste maal
1929 - De Oriënt-Express wordt in Turkije vijf dagen stilgezet, wat Agatha Christie inspireert tot haar roman Moord in de Oriënt-expres
1931 - Een terroristische overval met een dodelijk slachtoffer
1939 - In de Tweede Wereldoorlog wordt het treinverkeer opgeheven.
voor 1962 - De Oriënt-Express en de Arlberg Oriënt-Express worden opgeheven; alleen de Simplon Oriënt-Express is nog over.
1962 - De Simplon Oriënt-Express wordt vervangen door een langzamere verbinding genaamd de Direct Oriënt-Express, die alleen dagelijkse wagons rijdt van Calais naar Boedapest en van Parijs naar Belgrado, en twee keer per week een verbinding biedt van Parijs naar Istanbul en Athene.
1971 - Wagons-Lits stopt met het zelf rijden van treinen (en het inkomsten verkrijgen uit een toeslag op de kaartjes). In plaats daarvan verkoopt of leaset het al zijn wagons aan de diverse nationale spoorwegmaatschappijen, maar blijft wel het personeel voor de wagons verzorgen.
1976 - De rechtstreekse verbinding Parijs–Athene wordt opgeheven.
1977 - De Direct Oriënt-Express wordt opgeheven; de laatste rit Parijs–Istanbul rijdt op 19 mei. Een trein onder de naam Oriënt-Express blijft echter rijden van Parijs naar Boedapest en Boekarest.
2001 - De verbinding wordt ingekort tot Parijs–Wenen.

De Oriënt-Express rijdt nu nog steeds dagelijks tussen Parijs en Wenen als het treinenpaar 262/263. Met ingang van juni 2007 zal de trein niet meer tussen Parijs en Straatsburg rijden, daar op dat traject dan een hogesnelheidslijn in gebruik wordt genomen.

[bewerk] "Nostalgie"-treinen

Hoewel de Oriënt-Express qua niveau van luxe vergelijkbaar was met andere CIWL-treinen, heeft deze trein altijd een bijzondere "glans" gehad. Na de opheffing van de Oriënt-Express is de merknaam gebruikt gaan worden voor luxe (en dure) particuliere treinen, waarbij gebruik werd (en wordt) gemaakt van gerestaureerd materieel. Onder de naam Venice-Simplon-Oriënt-Express wordt een dienst onderhouden tussen Londen en Venetië, waarbij op het Britse traject gerestaureerde Pullman-rijtuigen worden gebruikt. De CIWL exploiteert een aantal rijtuigen voor bijzondere ritten.