Onrechtmatige daad
Onrechtmatige daad is een handeling waarmee iemand op onwettige of onbehoorlijke wijze een ander benadeelt. Ook het nalaten van wat men had behoren te doen kan als een onrechtmatige daad beschouwd worden.
Het is een rechtsfeit en geen rechtshandeling. Men doet dit dus niet met de intentie een bepaald rechtsgevolg tot stand te brengen. Onrechtmatige daad is een juridisch begrip; wetten en jurisprudentie bepalen wat wel en wat niet als een onrechtmatige daad wordt gerekend.
Enkele voorbeelden kunnen het begrip verduidelijken:
- Jan is bij Piet op bezoek en stoot daar een kostbare Ming-vaas om.
- Voetbalsupporters gooien ruiten in bij het plaatselijke studentencorps.
- Drie jongens slaan een vierde in het ziekenhuis.
- Een automobilist schept een voetganger, wat schade en leed veroorzaakt.
- Een neonazi bekladt een muur met hakenkruizen, waardoor de eigenaar schoonmaakkosten moet maken.
Inhoud |
[bewerk] Onrechtmatige daad in het Nederlandse recht
De onrechtmatige daad is geregeld in artikel 6:162 van het Nederlandse Burgerlijk Wetboek. Het artikel luidt als volgt:
- Lid 1. Hij die jegens een ander een onrechtmatige daad pleegt, welke hem kan worden toegerekend, is verplicht de schade die de ander dientengevolge lijdt, te vergoeden.
- Lid 2. Als onrechtmatige daad worden aangemerkt een inbreuk op een recht en een doen of nalaten in strijd met een wettelijke plicht of met hetgeen volgens ongeschreven recht in het maatschappelijk verkeer betaamt, een en ander behoudens de aanwezigheid van een rechtvaardigingsgrond.
- Lid 3. Een onrechtmatige daad kan aan de dader worden toegerekend, indien zij te wijten is aan zijn schuld of aan een oorzaak welke krachtens de wet of de in het verkeer geldende opvattingen voor zijn rekening komt.
[bewerk] Wanneer schadevergoeding?
Een verbintenis tot schadevergoeding ex art. 6:162 lid 1 bw ontstaat als er sprake is van:
- (1)een onrechtmatige daad
- (2)toerekenbaarheid van de daad aan de dader
- (3)schade
- (4)causaal verband tussen de daad en de schade
- (5)relativiteit
[bewerk] Onrechtmatige daad (art. 6:162 lid 2 bw)
Bij onrechtmatigheid gaat het om een rechtens verboden gedraging (doen of nalaten). Daaronder wordt verstaan:
- inbreuk op een recht zoals persoonlijkheidsrechten of eigendomsrecht
- strijd met een wettelijke plicht bijvoorbeeld handelen zonder vergunning
- strijd met de maatschappelijke betamelijkheid zoals onbehoorlijke concurrentie, benadeling van schuldeisers en gevaarzetting
Bij een onrechtmatige daad denkt men vaak aan een actieve gedraging. Maar het kan ook een passieve gedraging zijn, een vorm van nalaten. Iemand die weet dat door het dichtdraaien van de hoofdkraan waterschade aan handelswaar in een ondergelegen winkel kan worden voorkomen en dit ondanks verzoek nalaat, is schadeplichtig.
Net als in het strafrecht zijn er in het onrechtmatige daadsrecht rechtvaardigingsgronden die de onrechtmatigheid van een handeling kunnen wegnemen. Rechtvaardigingsgronden zijn:
- overmacht
- toestemming van de benadeelde
- noodweer
- bevoegd gegeven ambtelijk bevel
- wettelijk voorschrift of wettelijke bevoegdheid
Risico-aanvaarding is geen rechtvaardigingsgrond.
[bewerk] Toerekenbaarheid van de daad aan de dader
De daad moet aan de dader kunnen worden toegerekend. Uit art. 6:162 lid 3 bw blijkt dat toerekening kan plaats vinden op grond van:
- schuld: verwijtbaarheid aan de dader
- de wet bijvoorbeeld geestelijke of lichamelijke tekortkoming ex art. 6:165 lid 1 bw
- verkeersopvattingen bijvoorbeeld onrechtmatige daad die is terug te voeren op onervarenheid van de dader is nog steeds een onrechtmatige daad volgens de verkeersopvattingen, een onervaren arts kan dus onrechtmatige daden plegen, want hij is arts
In twee speciale gevallen kan er sprake zijn van niet-toerekenbaarheid:
- er is een schulduitsluitingsgrond, zoals noodweerexces of een onbevoegd gegeven ambtelijk bevel
- de dader is nog geen veertien jaar oud (art. 6:164 bw). De ouders kunnen ex art. 6:169 bw echter wel aansprakelijk zijn.
In bepaalde in de wet aangegeven gevallen is men ook aansprakelijk voor de schade van een ander als aan de dader geen verwijt kan worden gemaakt. Dan spreekt men van risicoaansprakelijkheid.
[bewerk] Schade
Schade is elk nadeel in het vermogen van iemand en heet dan vermogensschade. Het kan daarbij gaan om zaakschade zoals de reparatiekosten aan een auto na een aanrijding, en om personenschade, ook wel letselschade genoemd. Daarnaast valt ook ander nadeel dan vermogensschade onder dit begrip, zoals smartengeld. Onder vermogensschade valt zowel het geleden verlies alsook gederfde winst, en daarnaast ook de redelijke kosten tot vaststelling van de schade. Als er geen schade is dan is het vrij zinloos om van een onrechtmatige daad te gaan spreken of te gaan eisen. Dit ondervond een echtpaar dat geen schade vorderde van een ziekenhuis dat een medische fout had begaan waardoor het kind van het echtpaar was overleden. Het koppel wilde geen geld, slechts excuses. Ze werden echter tot de Hoge Raad toe niet-ontvankelijk verklaard. Soms kan dreigende schade, als die met een behoorlijke mate van zekerheid vaststaat, ook aanleiding geven tot een vordering uit onrechtmatige daad.
[bewerk] Causaal verband
Degene die de schade kan worden toegerekend, is verplicht uitsluitend die schade te vergoeden, die de ander dientengevolge lijdt.
- (art. 6:162 lid 1 BW)
Uit het woordje 'dientengevolge' blijkt dat het minimaal om een causaal verband van het soort conditio sine qua non gaat: was er geen schade als de dader niet gehandeld had? Daarnaast is vereist, dat de schade het redelijkerwijs voorzienbare gevolg van het handelen of nalaten is.
Soms kan de schade een heel andere oorzaak hebben dan de gebeurtenis, of is de gebeurtenis slechts een van de vele voorwaarden. Een verffabriek kan worden aangesproken voor de milieuvervuiling, maar nader onderzoek kan uitwijzen dat de vervuiling afkomstig is van de naburige fabriek voor fotochemicaliën. De verffabriek zal dan vrijuit gaan, al heeft zij wellicht wel degelijk milieuvervuiling gepleegd (die in dit geval dus geen schade oplevert). Wanneer iemand een molotovcocktail naar een huis gooit, en dit gaat in vlammen op door een omgevallen kaars, dan is er ook geen verband tussen het gooien van de molotovcocktail en de brandschade.
Problematisch wordt het bij de aanwezigheid van meerdere (potentiële) schadeveroorzakers, of wanneer er een keten van gebeurtenissen plaatsvindt, waarvan iedere gebeurtenis schade veroorzaakt en een andere schadebrengende gebeurtenis tot gevolg heeft. De Hoge Raad kende een vrouw die een hartaanval kreeg bij het zien van een verkeersongeluk wel schadevergoeding toe.
Vaak is causaal verband zeer moeilijk aan te tonen. Daarom komt de rechter de gedupeerde tegemoet: indien hij onrechtmatigheid en schade kan stellen en bewijzen, is het causaal verband gegeven. De aangesprokene zal dan het ontbreken hiervan moeten stellen en bewijzen.
[bewerk] Relativiteit
De dader is alleen dan aansprakelijk voor de schade, als de norm die hij overschreden heeft, ook daadwerkelijk het belang beschermt waarin de benadeelde is benadeeld. Er moet dus een relatie bestaan tussen de veroorzaakte schade en het beschermde belang.
Als bijvoorbeeld een tandarts onbevoegd zijn beroep uitoefent, dan kunnen andere tandartsen hem niet aansprakelijk stellen omdat de wet een vergunning verplicht stelt. Die vergunningplicht is namelijk ingesteld om de patiënt te beschermen tegen onbekwame tandartsen, en niet om de broodwinning van concurrerende tandartsen te beschermen. (HR 17 januari 1958, Beukers c.s./Dorenbos).
[bewerk] Eigen schuld en matiging
Soms heeft een gedupeerde de schade deels aan zichzelf te danken. Men spreekt dan van "eigen schuld". En dat is wel degelijk dikke bult, want een rechter kan op verzoek de schadeplichtigheid van de dader gedeeltelijk of geheel verminderen.
Matiging vindt plaats na vaststelling van de te vergoeden schade. Toewijzing kan namelijk in sommige gevallen zeer onredelijk uitpakken. De rechter zal alle omstandigheden in aanmerking moeten nemen. Voorbeelden van matigingsgronden zijn bijvoorbeeld:
- Geringe draagkracht van de dader;
- De dader is niet verzekerd terwijl de gedupeerde dat wel is;
- Eventuele goede trouw bij de dader;
- .....
[bewerk] Afgeleide vormen
Wie de wet en literatuur nakijkt zal merken dat er een hele batterij aan schadebrengende feiten bestaat, waarvan een deel van de hoofdvorm onrechtmatige daad is afgeleid. Vaak gelden hier andere regels. Voorbeelden zijn:
- Aansprakelijkheid voor gevaarlijke stoffen;
- Verkeersaansprakelijkheid;
- Sommige vormen van bestuurdersaansprakelijkheid;
- ....
Ook zijn er afwijkende regels te vinden voor gevallen waarin meerdere daders of gedupeerden zijn, de precieze dader onduidelijk is, of er sprake is van toerekening.
[bewerk] Onrechtmatige daad versus strafrecht
Het zal duidelijk zijn, dat ook strafbare feiten onder het begrip kunnen vallen, maar dat niet iedere onrechtmatige daad een strafbaar feit is. Integendeel: de meeste onrechtmatige daden zijn ongelukjes. Voor een strafbaar feit is vereist dat de gedraging ook aan haar omschrijving in het Wetboek van Strafrecht of een andere strafbepaling valt.
Omgekeerd hoeft niet elk strafbaar feit tot een onrechtmatige daad (in de zin van het civiel recht) te leiden. Als iemand dronken achter het stuur zit, maar met meer geluk dan wijsheid geen schade veroorzaakt, is hij strafbaar, maar er is geen sprake van 'onrechtmatige daad'.
[bewerk] Onrechtmatige daad versus wanprestatie
Als er sprake is van nalatigheid bij het nakomen van een contract is er sprake van wanprestatie. Daarvoor gelden andere regels dan voor een 'gewone' onrechtmatige daad.
[bewerk] Schadeclaim in het kader van een strafzaak
Sinds een aantal jaren kan een slachtoffer in Nederland bij een strafzaak een schadeclaim indienen, waardoor de rechter zowel de civiele zaak (de onrechtmatige daad van de dader) en de strafzaak (het strafbare feit, bijvoorbeeld diefstal of vernieling) kan afhandelen. Als de zaak te ingewikkeld is, moet het slachtoffer echter een afzonderlijke civiele zaak aanspannen om zijn schade vergoed te krijgen.
[bewerk] Tort law en damnum iniuria datum: vergelding
In Nederland wordt alleen materiële schade vergoed: dokterskosten in geval van een gebroken been, de garagerekening in geval van blikschade etc.
In het Romeinse recht en het tegenwoordige Anglo-Amerikaanse recht wordt ook materiële schade vergoed, maar er wordt ook vergolden. Het Romeinse onrechtmatige daadsrecht heet damnum iniuria datum en het Anglo-Amerikaanse onrechtmatige daadsrecht heet tort law. Vergelding is een belangrijk onderdeel van deze burgerlijke rechtssystemen.
Het burgerlijk recht neemt in het Romeinse recht en het Anglo-Amerikaanse recht een belangrijk deel van het strafrecht over. De strafwetten zijn daar dan ook veel minder omvangrijk dan hier, terwijl het onrechtmatige daadsrecht daar juist veel omvangrijker is dan bijvoorbeeld in Nederland: omdat het burgerlijke recht daar een element van vergelding bevat, moet vanwege het legaliteitsbeginsel en het verbod van analogie elke mogelijke misdaad duidelijk omschreven zijn.
In Nederland was aanvankelijk ook slechts sprake van een onrechtmatige daad als een wet was over treden. In 1910, in het Zutphense waterleiding arrest werd bijvoorbeeld, ondanks grote schade, geen aansprakelijkheid vastgesteld. In 1919 werd dit anders toen in Lindenbaum/Cohen ook maatschappelijke zorgvuldigheid meewoog in vaststelling van een onrechtmatige daad. In 1992, in het nieuwe Burgerlijke Wetboek werd dit in artikel 162 opgenomen.
In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt vergoedt het Anglo-Amerikaanse recht géén immateriële schade. De torenhoge boetes zijn pure vergelding.
[bewerk] Onrechtmatige daad in het Belgische recht
In België wordt de onrechtmatige daad behandeld in artikel 1382-1386 van het Belgische Burgerlijk Wetboek.
[bewerk] Bondsrepubliek Duitsland
In Duitsland wordt gesproken van 'Deliktrecht'. De belangrijkste artikelen zijn § 823 en 826 van het Bürgerliches Gesetzbuch.
