Kempen (gebied)

De Kempen is een gebied dat gelegen is in de Belgische provincies Antwerpen, Limburg en het uiterste noorden van de provincie Vlaams-Brabant, en in het zuiden van de Nederlandse provincie Noord-Brabant. Het is gelegen ten oosten van de stad Antwerpen en ten westen van Eindhoven. Verder naar het oosten gaat de Kempen over in de Groote Peel, een streek die geografisch aan de Kempen verwant is. De zuidgrens wordt gevormd door de rivier de Demer. De oostgrens door de Maasvallei. Aangezien het een streek was met arme zandgronden, vindt men er weinig oude of grote steden; die liggen eerder aan de rand: Hasselt, Diest, Aarschot, Lier ("de poort der Kempen", zij het dat ook het Noord-Brabantse Oirschot zich graag met die titel siert), Breda, Tilburg, Eindhoven, Maaseik, Maastricht.
Turnhout maakt hierop uitzondering, en wordt wel eens de "hoofdstad van de Kempen" genoemd. Ten westen van Turnhout werd van oudsher klei ontgonnen voor de productie van bakstenen, een van de redenen waarom er een "noord-Kempens" kanaal naar Antwerpen gegraven werd. De streek was dunbevolkt, daarom gekozen door monniken die stilte zochten (onder meer in de abdijen van Achel, Zundert, Postel en Westmalle), maar ook door vervuilende industrie zoals de metaalverwerkende nijverheid in Balen-Overpelt-Lommel en de eerste nucleaire installatie in België te Mol, 1962. Mede door de ontginning van het Kempens steenkoolbekken, vooral na de Tweede Wereldoorlog, ontstonden er wel nieuwe (industriële) kernen, zoals Geel, Beringen en Genk. De meest pittoreske dorpen in de Noord-Brabantse Kempen zijn Oirschot, Eersel en Hilvarenbeek. De andere dorpen aldaar hebben zich in een proces van industrialisering en bewuste modernisering van veel historische elementen ontdaan. In de Nederlandse Kempen liggen ook een achttal dorpen die bekend staan onder de naam "Acht zaligheden". De benaming "zaligheden" is ontleent aan het "sel" waarop de naam van zeven van deze acht dorpen eindigt ("selligheden").

De Kempen zijn desondanks in feite een groot natuurgebied, met bossen, vennen, heide en groene weilanden, met daartussen gelegen gezellige stadjes en dorpen. Het zuidelijk tussen Boxtel en Oisterwijk gelegen natuurgebied draagt dan ook niet toevallig de naam 'Kampina'. In vele dorpen zijn nog de typische Kempense langgevelboerderijen te bezichtigen, hoewel vele hiervan tegenwoordig volledig als woonhuis in gebruik zijn. Veel van het Kempens bouwkundig, agrarisch en cultuurhistorisch erfgoed wordt bewaard in het openluchtmuseum van Bokrijk.
De Belgische Kempen kunnen 's zomers de warmste plek van Vlaanderen zijn. Zo werd er eens 39.5°C gemeten in Kleine Brogel.

[bewerk] Naamgeving en cultuur

De naam van de streek is een vervorming van het Latijnse Campinia of Campina, hetgeen betekent 'streek van velden' (campus = veld). De inwoners van de Kempen worden Kempenaars genoemd. Het gebied is rijk aan verhalen over onder andere de Bokkenrijders en Kabouterkoning Kyrië met zijn kaboutervolkje. Museum Kempenland te Eindhoven bezit een aanzienlijke en historisch belangrijke collectie kunst van schilders, tekenaars, beeldhouwers, edelsmeden en andere handwerk(st)ers uit deze regio. De vroegere Kempische leefgewoonten en dialecten zijn onderwerp geweest van veel wetenschappelijk onderzoek en daardoor in diverse publicaties uitvoerig beschreven, o.a door A.P. de Bont ('Dialekt van Kempenland')

In de Romeinse tijd werd de streek Toxandria of Taxandria genoemd.

[bewerk] Vikingen

Literatuur van het werk van Marcel Mestdagh beschrijft hoe veel van de namen in het gebied zijn terug te leiden naar de 9de eeuw, toen deze streek geplunderd werd door de Noormannen. Bij Tielen is er een stuk land met de naam Walravens, en aan deNoordzeekust vinden we een gelijkaardige benaming namelijk Raeversheide, oorspronkelijk Walraevers(z)(h)eide.

Benamingen met raeven, wijzen op de verwantschap met het werkwoord roven (raven (de vogels), zijn ook echte rovers). Het Italiaanse werkwoord rovare en het Nederlandse roven zijn van oorsprong verwant en verwijzen naar de Noormannen die voor hun rooftochten en wreedaardigheden in heel Europa werden gevreesd.

In de omgeving treffen we nog verschillende toponiemen aan die deze laatste stelling bevestigen. Zo onder andere de benaming Willaert (vroeger Wylaert) genaamd uitgesproken als "waailaard" die verwijst naar Wy (viking heiligdom) of Wyking (Noorman-wiking). De Willaert is de grond die door de Noormannen werd gecultiveerd en vruchtbaar gemaakt en paalde aan het huidige kasteel (vroeger Hof van Thielen genaamd). Door de eeuwen heen werd dit stuk grond gevoelig opgehoogd en is er een zwarte bovenlaag van teelaarde van meer dan 80 cm. een typische verbastering van de wy of waai benamingen vinden we ook in toponiemen die nu wijngaard heten, op plaatsen waar nooit een wijndruif groeide.

Verder is er de benaming van een riviertje in Kasterlee de Wamp genaamd, vroeger Wymp geschreven. Verschillende benamingen in de streek zoals Waaiberg (Wy-berg of burcht, gelegen in het gehucht Terlo) en Terlo (Looi in de volksnaam) ook uitgesproken als Loewe of Loei, duiden ook daar op de aanwezigheid van een belangrijke vikingvesting, waarvan nu nog de (laatste)restanten zichtbaar zijn.

De huidige naam Waaiberg op de splitsing Kerkendijk-Houtum (in Kasterlee) is een richtingaangevende benaming die waarschuwt voor hetgeen komt als je deze weg volgt. De benaming Looi/Loewej/loe-we vindt zijn oorsprong in loa, wat niet noodzakelijk verklaard dient te worden in de betekenis van Loo (bos) zo oa. Hasloa (benaming van vestiging op de Maas van een noormannenkamp bij Maasmechelen) leunt aan bij de toponiemen Leuven-Louvain, Louvre (Parijs) en La Louvière (Wallonië) of zelfs Llobregat (jovregat uitgesproken) Barcelona, die in oorsprong verwijzen naar het verblijf en de invloed van de Noormannen.

De kadastrale benaming in Tielen van een stuk grond in de driehoek met Walraevens en Willaert noemt Rozenwijk, waarbij roes of roos (ros of rus) duidt op de haarkleur of benaming van de roodharige Noormannen die daar ongetwijfeld verbleven. Rusland heet in het Russisch ook Rossia. De familienaam Roes komt nog zelfs voor als familienaam in Tielen en roodharigheid (genetisch erfelijk)wordt geassocieerd met inwoners van Tielen gezien de hoge frequentie van roodharigheid onder de huidige bevolking.

In de Kempen wordt veelal voorbijgegaan aan de invloed die de Noormannen op deze dunbevolkte streek hadden, ook wat het ontstaan of de ligging van dorpen of hun benamingen betreft. De Vikings hebben ook veel gebouwen, documenten en andere vormen van bestaande cultuur vernield of verbrand en zo ontstond er een gebrek aan historische gegevens over de periode 850-1100 in deze streek, dat tot op heden niet werd aangevuld. De oorsprong van het Kasteel van Tielen precies op deze plaats (zowat het enige waterslot in de omgeving) moet ook in het licht van deze vaststellingen worden bekeken en het kan niet toevallig zijn dat het net als de watermolen gelegen is buiten de oude dorpskern, die vermoedelijk van latere origine is.