Jeroen Bosch (schilder)

Jeroen Bosch (circa. 1450 – augustus 1516), ook Hieronymus of Jheronimus genoemd, was een kunstschilder van de Noordelijke Renaissance. Hoewel hij al tijdens zijn leven internationaal befaamd was, en zelfs de Spaanse koning Filips II zijn schilderijen kocht, is vrij weinig over hem bekend.

Inhoud 1 Leven 2 Werk 2.1 Tuin der lusten 3 Sektelid of krankzinnig? 4 Invloeden 5 Schilderijen 6 Tekeningen 7 Musea 8 Trivia 9 Externe links

[bewerk] Leven

Jeroen Bosch werd geboren als zoon van de kunstschilder Anthonis van Aken. Ook zijn grootvader Jan van Aken, zijn broer Goossen en drie ooms van Bosch waren schilder.

Bosch' eigenlijke familienaam was Van Aeken. Hij ondertekende zijn werk echter met Bosch, omdat hij in 's-Hertogenbosch was geboren en er het grootste deel van zijn leven woonde. In het Spaans duidt men Jeroen Bosch aan met El Bosco. In 1463 woedde er een grote brand in 's-Hertogenbosch, die de toen 13-jarige Jeroen wellicht heeft aanschouwd. Bij deze brand gingen 4000 huizen in vlammen op. In het werk van Jeroen Bosch komen vaak stadsbranden voor, bijvoorbeeld de apocalyptische vuurzee in Het laatste oordeel.

In 1480 blijkt uit de bronnen dat hij schilder was, hij werd toen 'Jeroen Die Maelre' genoemd. In 1481 was Bosch inmiddels getrouwd met Aleit Vander Meervenne, een telg uit een rijk geslacht van kooplieden.

Bosch dateerde zijn schilderijen nooit, en signeerde er slechts enkele, met de naam Jheronimus Bosch. Momenteel (2004) worden er ongeveer 23 schilderijen aan Jeroen Bosch toegeschreven.

Bosch was tijdens zijn leven al een populaire schilder en ontving zelfs toelagen uit het buitenland. In 1486 of 1487 trad hij toe tot de elitaire en devote Illustre Lieve Vrouwe Broederschap, een conservatieve religieuze groep waarvan ongeveer 40 invloedrijke personen in 's-Hertogenbosch lid waren. Via deze groep verwierf Bosch waarschijnlijk veel van zijn opdrachten. In 1488 werd hij benoemd tot gezworene van deze broederschap, wat betekent dat hij zoals zijn medebroeders clericus moest zijn met ten minste een eenvoudige wijding.

De altaarstukken die Jeroen Bosch schilderde voor de Sint-Jan in 's-Hertogenbosch zijn allemaal verloren gegaan, waarschijnlijk door de Beeldenstorm uit 1566 en de protestantse invasie van de stad in 1629.

De exacte sterfdatum van Jeroen Bosch is niet bekend, maar hij werd op 9 augustus 1516 begraven. Het is niet bekend waaraan hij stierf, maar in de jaren 1516/17 woedde in 's-Hertogenbosch de pleuritis.

Filips II van Spanje kocht na de dood van Bosch veel van zijn schilderijen. Het Prado in Madrid heeft daardoor relatief veel werk van Bosch in bezit.

[bewerk] Werk

Veel van het werk van Jeroen Bosch beeldt de zonde uit, het falen van de menselijke moraal, of de kwaadaardigheid en de dwaasheid van de mensheid. De schilderijen bevatten zeer veel figuren uit de rijke verbeeldingswereld van Bosch, evenals heel veel symboliek, die tegenwoordig niet allemaal meer begrepen wordt.

Naast altaarstukken schilderde Bosch stukken die nooit voor een kerk bedoeld kunnen zijn, maar die de zonde uitbeelden, zoals het schilderij De zeven hoofdzonden met een zeer ongebruikelijke compositie.

Uniek voor zijn tijd is ook de manier waarin Bosch het landschap afbeeldt, als een groot decor voor alle kleine figuren.

De schilderijen van Bosch hebben een tamelijk ruw oppervlak, waarin de verfstreken zichtbaar zijn, dit in tegenstelling tot de gladdere schilderijen van zijn tijdgenoten en voorgangers.

Tegen het eind van zijn leven schilderde Bosch schilderijen met grotere figuren, die het schilderij lijken uit te stappen, en die dicht bij de toeschouwer staan. Een voorbeeld is De doornenkroon.

[bewerk] Tuin der lusten

Bosch schilderde diverse triptieken of drieluiken, dat zijn drie schilderijen op houten panelen die scharnierend aan elkaar bevestigd zijn. Het meest beroemde is wellicht de Tuin der Lusten, geschilderd in 1504-1505 en oorspronkelijk in bezit van Hendrik III van Nassau en later Willem de Zwijger.

Op het linkerpaneel staan Adam en Eva in het paradijs met verschillende wonderlijke dieren. De aardse lusten met vele naakte figuren, veel fruit en vogels zijn afgebeeld op het grotere middenpaneel. Op de rechterkant staat de hel afgebeeld, waarin de zondaars de meest verschrikkelijke straffen ondergaan.

In de Tuin der Lusten is een groep mannen geschilderd, die op allerlei dieren rondrijden in een ovale kring. In het midden van de kring is een vijver waarin vrouwen baden. Het geheel doet denken aan een ei, met daarbinnen de dooier (de vijver), hetgeen waarschijnlijk een toespeling is op de vruchtbaarheid.

Op de buitenste panelen van de triptiek, als de twee zijpanelen gesloten zijn, is een grote bol geschilderd, die de hemelbol voorstelt met daarbinnen, op een plat vlak, de aarde.

[bewerk] Sektelid of krankzinnig?

Een Duitse kunsthistoricus, Fränger, denkt in 1947 dat Bosch lid is geweest van de Adamieten, ook wel de 'Broeders en Zusters van de Vrije Geest' genoemd. Dit was een sekte die Adam vereerde als de enige van zonden vrije persoon. Via Adam zou de mensheid terug kunnen keren naar een toestand van schuldeloosheid, waarmee het paradijs op aarde terug zou komen. De leden van de Adamieten zouden dan ook graag naaktlopen. Anderen denken dat dit lidmaatschap onmogelijk waar kan zijn, omdat de Adamieten 100 jaar eerder dan Bosch in Brussel actief waren, maar niet meer tijdens zijn leven in 's-Hertogenbosch. Bovendien denkt men dat het lidmaatschap van de Adamieten niet verenigbaar is met het lidmaatschap van de broederschap van Onze-Lieve-Vrouw.

Ook werd wel gedacht dat Bosch krankzinnig was, en in elk geval geobsedeerd door zonde en schuld. Men vraagt zich ook af of hij als hij schilderde gedrogeerd geweest zou kunnen zijn. De ongebreidelde fantasie van Bosch doet de toeschouwer zich inderdaad afvragen waar hij het allemaal vandaan haalt. Niet alle schilders die leefden aan het eind van de Middeleeuwen hadden immers een dergelijk gruwelijke beeldtaal.

Weer anderen, waaronder Lynda Harris, denken dat Bosch zich liet inspireren door de leerstellingen van de Katharen, een Franse beweging die in 1215 door de inquisitie is uitgeroeid. Omdat er geen duidelijke bewijzen zijn dat Bosch 's-Hertogenbosch zou verlaten hebben, is dat echter ook onwaarschijnlijk.

De 16e-eeuwse schrijver Ludovico Guiccardini omschreef het werk van Bosch als bestaande uit vreemde drollen ende seltsame grillen.

[bewerk] Invloeden

Pieter Brueghel de Oude (ca. 1525-1569) werd beïnvloed door het werk van Bosch, evenals de Haarlemmer Jan Mandijn. Men zegt ook dat de schilderijen van Bosch een bron van inspiratie zijn geweest voor het surrealisme uit de twintigste eeuw.

[bewerk] Schilderijen

• The Temptation of St. Anthonyzie schilderijen
• The Last Judgment
• Epiphany
• St.John the Baptist in the Wilderness
• Christ Mocked
• Marriage Feast at Cana
• Flight and Failure of Saint Anthony
• The Ship of Fools
• St. Anthony in Meditation
• The Last Judgment
• The Wayfarer
• The Garden of Earthly Delights
• Hell
• The Table of the Seven Deadly Sins
• The Garden of Delights, 1504
• The hay-cart [1]
• The temptation of Sr Anthony [2]
• The Table of the Seven Deadly Sins [3]
• The Adoration of the Magi [4]

[bewerk] Tekeningen

• Bijenkorf en heksen - Beehive and Witches
• De boommens - The Man Tree
• Dierstudies - Animal Studies
• Heksen - Witches
• Het woud dat hoor en ziet - The Woods that Hears and Sees
• Twee heksen - Two Witches
• Twee monsters - Two Monsters
• Uilennest - Owl's Nest

[bewerk] Musea

De werken van Jeroen Bosch bevinden zich in diverse musea, zoals het:

• Prado in Madrid
• Kunsthistorisches Museum in Wenen
• National Gallery of Art in Washington D.C.
• National Gallery in Londen

Het Jheronimus Bosch Art Center in 's-Hertogenbosch (Den Bosch) heeft reproducties op ware grootte van al zijn schilderijen

[bewerk] Trivia

• In 2004 eindigde Bosch op de 63ste plaats in de verkiezing van De grootste Nederlander.

• Boudewijn de Groot verwijst naar het "circus Jeroen Bosch" in zijn lied "Het Land van Maas en Waal".

[bewerk] Externe links

• Bosch' Universum - Hier zijn alle werken te zien, ook de tekeningen, die aan Jeroen Bosch worden toegeschreven. De afbeeldingen van de triptieken geven een goede indruk van hoe ze er uit zien, omdat de drieluiken geopend en gesloten kunnen worden
• Artcyclopedia.com - Engelstalig overzicht van afbeeldingen van de schilderijen
• Jheronimus Bosch - Artcenter

Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden in de categorie Hieronymus Bosch van Wikimedia Commons.