Jan Ligthart
Gerard Jan Ligthart (Amsterdam, 11 januari 1859 — Laag-Soeren, 16 februari 1916) was een Nederlands onderwijzer en pedagoog die zich ontwikkelde tot een van de origineelste en belangrijkste onderwijsvernieuwers van Nederland. Hij werd geboren in de Amsterdamse volksbuurt De Jordaan
Inhoud |
[bewerk] Kinderjaren
Ligtharts vader verloor als kind al beide ouders, zijn moeder kwam uit een domineesgezin in Klundert. Na een oudste zuster en twee oudere broers – er waren er ook gestorven – zag Jan het levenslicht op de hoek van de Tuinstraat en de Prinsengracht. Na Jan kwam nog een meisje, dat Zus genoemd werd. In zijn Jeugdherinneringen heeft Ligthart een indringend beeld geschetst van zijn kinderjaren. De grachten waren open riolen en stonken ontzettend. Behalve aan de hoofdgrachten, zoals de Bloemgracht en de Rozengracht, waren de huizen klein en in veel van de straatjes vervallen. Overal heerste armoede, nette en totale. In de winter snijdende koude, een jaarlijks terugkerende ‘hongerwinter’. Ziekten namen het leven van kinderen en jonge mensen. Jans vader leed aan epileptische toevallen; vele malen was hij daar als kind getuige van. De kruidenierswinkel waarin Jan opgroeide verliep door de onzakelijke goeiigheid van zijn vader.
Als begaafde jongen uit dit gezin dat in 'nette armoede' leefde, kreeg Ligthart na de lagere school de gelegenheid kwekeling te worden aan de Bijzondere School van de Afgescheiden Gemeente aan de Bloemgracht waar hij per drie maanden een kleine vergoeding kreeg. Na drie maanden ging Ligthart over naar de gemeentelijke Stadsarmenschool nr. 14 in de Jodenbreestraat. De gemeente Amsterdam betaalde een beter salaris én bood de mogelijkheid gratis in de avonduren de opleiding te volgen tot onderwijzer.
[bewerk] Huwelijk
Toen Jan eenmaal als onderwijzer werkte op die school in de Jodenbreestraat werd hij verliefd op een vier jaar jongere collega, Marie Cachet. Haar vader was streng calvinistisch (ofschoon van Joodse afkomst) en dit stond aanvankelijk een huwelijk van zijn dochter met de vrijzinnige Ligthart in de weg. Uiteindelijk mochten zij zich toch verloven (1882) en trouwen (1886). Jan en Marie kregen drie kinderen, eerst twee meisjes, tenslotte een jongen, die naar zijn vader 'Jan' genoemd werd. Dit kind stierf in 1905, toen het negen jaar oud was, aan een bloedvergiftiging. Ligthart is die slag nooit te boven gekomen.
[bewerk] Loopbaan
In 1885 werd Ligthart aangesteld als hoofd van de openbare lagere school in de Tullinghstraat in Den Haag. Hij bracht er het 'volle leven' naar binnen, voor een deel door te laten vertellen bij grote 'schoolplaten' die op het bord of aan de muur gehangen werden. Veel van die platen waren getekend door de uit Groningen afkomstige tekenaar Cornelis Jetses, andere door de Haagse onderwijzer en tekenleraar W.K. de Bruin. Zij werden uitgegeven door de firma J.B. Wolters te Groningen. Ligthart liet de leerlingen verhalen lezen waarin het dagelijkse huiselijke gezinsleven op het Drentse platteland op romantische wijze is beschreven. De verhalen waren geschreven door de in Drente woonachtige onderwijzer Hindricus Scheepstra (1859-1913). (zie de leesboekjes Dicht bij huis, Nog bij Moeder, Buurkinderen, Pim en Mien). Ook deze verhalen waren geïllustreerd door de tekenaar Cornelis Jetses.
- Leesplankje
In 1897 ontwierp het Deventer schoolhoofd M.B. Hoogeveen een 'leesplankje' met daarop een aantal 'normaalwoorden' zoals raam, roos, neef, enzovoorts, en de daarbij getekende plaatjes. Ieder kind kreeg een leesplankje voor zich en een doosje met losse letters. In 1905 vroeg uitgeverij Wolters aan zijn schrijversduo Ligthart en Scheepstra een nieuwe versie van dat plankje te maken. Samen met de illustrator Jetses ontstond toen het nu beroemd geworden leesplankje van Hoogeveen waarmee generaties Nederlandse kinderen leerden lezen: aap, noot, mies, wim, zus, jet, enzovoorts. Niet alleen kinderen in Nederland leerden hiermee lezen, maar ook die in Suriname, Zuid-Afrika en het voormalige Nederlands-Indië.
Ligthart wilde een 'bewegende klas' met veel zelfwerkzaamheid van de leerlingen. 'Leren door te doen' was zijn devies. Zijn school werd zo bekend in die Haagse volksbuurt dat Maria Montessori er in 1914 een bezoek aan bracht. Toen enkele jaren daarna Koningin Wilhelmina Ligthart kwam vragen de scholing van de jonge prinses Juliana op zich te nemen kon hij – door verplichtingen en zwakke gezondheid – dat verzoek niet meer inwilligen. Uit zijn stagiaires koos hij toen de meest geschikte jonge vrouw.
[bewerk] Godsdienstige overtuiging
Ligthart was een vrijzinnig protestant, die lange tijd sceptisch stond tegenover de Gereformeerde Kerk van zijn ouders. Op latere leeftijd zocht hij de kerk wel weer meer op. Het leven naar de leer stond voor hem wel voorop, van starre dogmatiek moest hij niets hebben. Maar een gelovig christen was hij zeker. Daarvan getuigen ook de vele christelijke en Bijbelse passages in zijn boek Jeugdherinneringen.
[bewerk] Werken
Enkele van Ligtharts publicaties, de 'leesboekjes en methode' samen met Scheepstra geschreven:
- Onder één dak (tijdschrift) (1890-1897)
- School en Leven (tijdschrift) (1899-1921)
- Op de fiets door Nederland (1901)
- De kleine Johannes (1902)
- Dicht bij huis (leesboekjes) (1902)
- Nog bij moeder (leesboekjes) (1904)
- Het volle leven (methode) (1905-1906)
- Over opvoeding I (1907) en II (1908)
- Jeugdherinneringen (1911)
- In de lente des levens (1916)
- Verspreide opstellen I en II (1916)
[bewerk] Literatuur
- Carl Doeke Eisma Meester Ligthart- 'Wim, Zus, Jet' en al die andere kinderen Den Haag: De Nieuwe Haagsche, 2002
- Barbara C,de Jong Jan Ligthart, 1859-1916, een schoolmeester-pedagoog uit de Schilderswijk Groningen: Wolters-Noordhoff, 1996.
- Niemeijer, J.A.: Kijk Ot en Sien, een klassieker in de Nederlandse jeugdliteratuur. Drachten/Leeuwarden 1991.
