Ingveonismen
| Klankverschuivingen in de Germaanse talen |
| Eerste Germaanse klankverschuiving |
| Wet van Grimm |
| Wet van Verner |
| Tweede Germaanse klankverschuiving |
| Ingveonismen |
Dit artikel beschrijft de verschillen tussen de Ingveoonse talen (talen gesproken aan de Noordzeekust, vandaar ook bekend als Noordzeegermaans of kustgermaans) en de andere West-Germaanse talen, zowel op het gebied van klankverschuivingen als andere taalkundige veranderingen als morfologie. Met name de talen Fries en Engels hebben in grote mate Ingveoonse klankverschuivingen ondergaan. In mindere mate kent ook het Nederlands Ingveoonse eigenschappen, hoewel sommige dialecten, zoals het West-Vlaams deze dan weer sterker vertonen.
Het verschil met de tweede Duitse klankverschuiving zit hem in het feit dat in dit geval de noordwestelijke talen van klank verschoven en de zuidoostelijke gelijk bleven, terwijl het bij de tweede Duitse klankverschuiving precies andersom was.
Een ander kenmerk van Ingveoonse talen is dat ze niet ontstaan zijn uit één voorvader, maar dat de talen onder invloed van elkaar in verschillende mate dezelfde klankverschuivingen hebben ondergaan. Er bestaat dus niet zoiets als het Proto-Ingveoons, zoals het Proto-Germaans en het Proto-Indo-Europees wel bestaan.
Inhoud |
[bewerk] Verlies van nasaal met verlenging van voorgaande klinker
Een Ingveoons klankverschijnsel is dat bij een Germaans woorddeel dat bestaat uit een klinker, een neusklank en een wrijfklank, de neusklank verloren gaat en de klinker wordt verlengd. Voorbeelden hiervan zijn het Nederlandse vijf, het Engelse five, het Friese fiif, in tegenstelling tot het Duitse fünf. Meestal blijven Ingveaoonse kenmerken echter beperkt tot het Engels en het Fries: vergelijk het Engelse us en het Friese ús met het Nederlandse ons en het Duitse uns. Verdere voorbeelden:
- Germaans *tanþ- wordt Engels tooth, Fries tosk (vgl. Nederlands tand, Duits Zahn).
- Germaans *samft- wordt Oud-Engels sōfte (later wordt de "o" kort: soft), Fries sêft, Nederlands zacht [f→ch] (vgl. Duits sanft).
- Germaans *anþara wordt Engels other, Fries oare (vgl. Duits en Nederlands ander- [þ→d])
- (het Oud-Engelse other werd met een lange -oo-klank uitgesproken, om in het Middel-Engels via een -oe- naar de huidige klank, die weer kort is, te evolueren)
- (in het Fries is ook de th-klank die oorspronkelijk tussen de o en de a stond, verdwenen)
- Germaans *gans- wordt Engels goose, Fries guozze (vgl. Nederlands gans, Duits Gans).
- Germaans ? wordt Engels stub, Fries stobbe (vgl. Nederlands stomp, Duits Stumpf)
[bewerk] Gelijkheid van alle persoonsvormen in het meervoud
In de morfologie van de Ingvaeoonse talen zijn de persoonsvormen in het meervoud allen gelijk. Dit in tegenstelling van bijvoorbeeld het Duits:
| Duits | Nederlands | Fries | Engels |
|---|---|---|---|
| wir haben | wij hebben | wy hawwe | we have |
| ihr habt | jullie hebben | jim hawwe | you (all) have |
| sie haben | zij hebben | hja hawwe | they have |
Hierbij moet worden opgemerkt dat in het Nederlands ook jullie hebt voorkomt, al wordt dat in de spreektaal niet vaak meer gehoord. Deze vorm is in de standaardtaal onder invloed van het Brabants (gij/gullie hebt) ingevoerd.
Het Engels lijkt vervlakking nog het meest doorgetrokken te hebben; ook de enkelvoudpersonen zijn, met uitzondering van he/she/it en het verouderde thou, gelijk aan de meervoudspersonen.
[bewerk] Het wederkerend voornaamwoord
In tegenstelling tot andere West-Germaanse talen kennen Ingveoonse talen geen aparte vorm voor wederkerende voornaamwoorden in de derde persoon. In bijvoorbeeld het Nederlands betekenen "Hij wast zich" en "Hij wast hem" iets geheel anders. In het Fries kan "Hy wasket him" beide betekenen (meestal betekent het "Hij wast zich"). Bij onduidelijkheid kan "-sels" toegevoegd worden: "Hy wasket himsels". Dit is ook het geval in het Engels, waar "-self" tegenwoordig standaard wordt toegevoegd: "He washes himself".
|
[bewerk] g-klank wordt j-klank
Een ander duidelijk Ingveoons fenomeen is het verschuiven van de g-klank naar de j-klank. Dit fenomeen komt alleen voor in het Fries en het Engels, en vormt een belangrijke reden voor taalkundigen om het Fries samen met het Engels tegenover andere Laagduitse talen te plaatsen. Voorbeelden:
| Duits | Nederlands | Fries | Engels |
|---|---|---|---|
| Gestern | gisteren | juster | yesterday1 |
| Garn | garen | jern | yarn |
| Regen | regen | rein | rain |
| Tag | dag | dei | day |
| Weg | weg | wei | way |
1 In het Engels wordt achter de 'gisteren'-stam nog de bepaling 'dag' (day) gevoegd, die de letterlijke vertaling 'gisterendag' maakt. Als deze bijvoeging achterwege wordt gelaten wordt de overeenkomt tussen het Friese 'juster' en het Engelse 'yester' nog duidelijker.
De y van het Engels en de j (of eventueel de i op het einde van een woord als in dei) van het Fries komen qua klank exact overeen.
[bewerk] k-klank wordt tsj-klank
Een andere klankverschuiving die vrijwel alleen in het Fries en het Engels voorkomt is de verschuiving van de k-klank naar de tsj-klank (wordt in het Engels als ch geschreven). Voorbeelden van deze palatalisatie zijn:
| Duits | Nederlands | Fries | Engels |
|---|---|---|---|
| Kirche | kerk | tsjerke | church |
| Käse | kaas | tsiis | cheese |
| Kaff | kaf | tsjêf | chaff |
| (er)reichen | (be)reiken | reitsje | reach |
| Kerl | kerel | tsjirl | churl2 |
| Kessel | ketel | tsjettel | kettle |
| gebrochen | gebroken | brutsen | broken3 |
| strecken | strekken | strekke | stretch |
| stechen | stekken/stikken | stekke | stitch |
2 Dit woord is in de Engelse taal van betekenis veranderd en betekent nu iets als 'botterik'.
3 vgl. het Engelse breach (='breuk')
[bewerk] u-klank wordt ontrond naar een i-klank en vervolgens verwijd naar een e-klank
De Nederlandse u-klank (van bijvoorbeeld put) werd in bepaalde Ingveoonse dialecten ontrond tot i-klank, welke soms verwijd werd (vooral in het Fries) tot e-klank.
| Duits | Nederlands | Fries | Engels |
|---|---|---|---|
| put | pet | pit | |
| dünn | dun | tin | thin |
| Rücke | rug | rêge | ridge |
| Brücke | brug | brêge | bridge |
| Mücke | mug | mich | midge |
| Knüppel | knuppel | kneppel |
