Gijsbrecht van Aemstel
Gijsbrecht van Aemstel is een door Joost van den Vondel ter gelegenheid van de opening van de eerste stenen Amsterdamse schouwburg geschreven toneelstuk. De eerste opvoering zou plaatsvinden op 26 december 1637, maar werd uitgesteld tot 3 januari 1638. Het stuk werd jaarlijks (op Nieuwjaarsdag) in Amsterdam opgevoerd, in 1968 is een einde gekomen aan deze jaarlijkse traditie.
[bewerk] Inhoud
Het stuk speelt in 1304 en gaat over de belegering van Amsterdam door de omliggende dorpen, verenigd in de Kennemers en Waterlanders. Aanleiding is de vermeende betrokkenheid van Gijsbrecht bij de ontvoering en doodslag van Floris V in 1296.
De vijandelijke soldaten lijken te vertrekken, maar in werkelijkheid houden zij zich schuil onder een lading rijshout in een schip dat als brandhout door de Amsterdammers wordt binnengehaald. Gijsbrecht wordt na hevige gevechten gedwongen te vluchten naar Pruisen, om daar een "Nieuw Holland" te stichten.
Op de "Gijsbrecht" zijn verschillende parodieën en vervolgen geschreven door andere auteurs.
[bewerk] De historische Gijsbrecht
Hoewel een zeker aantal details in het toneelstuk van Vondel aantoonbaar onjuist is, schuilt er misschien meer historische waarheid in dan vaak door historici werd gedacht. Vondel heeft misschien beschikking gehad over bronnen die later verloren zijn gegaan. In werkelijkheid was degene die in 1304 Amsterdam gewapenderhand binnenviel (om de in 1296 verloren positie en bezittingen te herwinnen) niet Gijsbrecht IV (1235-1303), maar diens zoon Jan I (1270-1345).
De Groningse hoogleraar Pim de Boer heeft serieuze aanwijzingen gevonden, zij het geen sluitend bewijs, dat Gijsbrecht - na zijn verbanning - met enkele volgelingen betrokken zou zijn geweest bij de stichting van Pruissisch Holland (thans in het Pools Pasłęk genaamd), niet ver van Elbing (thans in het Pools Elbląg genaamd).
