Frans Hals
Frans Hals (Antwerpen, ca. 1583-Haarlem, augustus 1666) is een Nederlands schilder van portretten. Hij werkte voornamelijk in Haarlem, waar ook het Frans Hals Museum is gevestigd. Hij geldt als een van de belangrijkste schilders van de Gouden Eeuw en de Barok. Hij behoort ook tot de Oude Hollandse Meesters.
Zijn wereldwijde faam dankt hij vooral aan de levendige en kleurrijke schuttersstukken in het Frans Hals Museum, en aan de daar ook aanwezige groepsportretten van regenten en regentessen. Verder geniet hij bekendheid door zijn sprekende portretten van volksfiguren, kinderen en allerlei andere tijdgenoten.
Frans Hals was waarschijnlijk een leerling van Carel van Mander. Zijn werken worden gekenmerkt door een grote levendigheid.
Inhoud |
[bewerk] Biografie
Over het leven van Frans Hals is redelijk wat bekend. In 1582 of 1583 werd hij geboren in Antwerpen. Zijn vader was vermoedelijk katholiek. Rond 1585 verhuisde het gezin Hals naar Haarlem, zoals zoveel Vlamingen in die tijd. Pas op zijn 27ste werd Hals lid van het Sint-Lucasgilde, maar hij moet al veel eerder volleerd zijn geweest.
Diverse bronnen noemen Carel van Mander als zijn leermeester. In Haarlem zou Hals tweemaal trouwen en in totaal veertien kinderen krijgen. In deze toen bloeiende stad aan het Spaarne zou hij zijn hele leven blijven wonen en werken, en tal van opdrachten voor portretten uitvoeren.
Op ongeveer 84-jarige leeftijd, in 1666, overleed de kunstschilder Frans Hals. In de oude St. Bavo-kerk aan de Grote Markt in Haarlem ligt hij begraven, onder het koor.
[bewerk] Werk
Veel van Hals’ werken zijn verdwenen, maar hoeveel precies is niet te zeggen. Volgens de meest gezaghebbende oeuvrecatalogus van dit moment, die van Seymour Slive uit 1970-1974 (in 1988 volgde nog Slive’s laatste grote Hals-expositiecatalogus), kunnen nog 222 schilderijen aan Hals worden toegeschreven. Een andere Hals-kenner, Claus Grimm, houdt het op minder (145 stuks) in zijn ‘Frans Hals. Das Gesamtwerk’ (1989).
[bewerk] Portretten
Hij maakte portretten:
- individuele portretten, portretten van echtparen (twee pendanten die naast elkaar horen te hangen)
- groepsportretten (vijf schuttersstukken, nu in Haarlem; portretten van regenten en regentessen: drie stuks, ook in Haarlem). In het algemeen gaat het bij die portretten om opdrachten van mensen uit de middelste en bovenste lagen van de toenmalige samenleving: schrijvers, burgemeesters, geestelijken, handelaren en kooplui, en bestuurders. De schutters, althans de officieren en de onderofficieren die hun groepsportretten bestelden, kwamen ook gewoonlijk uit de wat ‘hogere’ dan wel meer bemiddelde kringen.
Al in de 17e eeuw werden mensen getroffen door de levendigheid van Frans Hals’ portretten. Zo noteerde de Haarlemmer Theodorus Schrevelius, een van de mannen die hij portretteerde, dat er in Hals’ werken ‘zo’n kracht en leven’ is dat de schilder ‘de natuur schijnt uit te dagen met zijn penseel’. En eeuwen later schreef Vincent van Gogh aan zijn broer Theo: ‘Wat is het een genot zo’n Frans Hals te zien, wat is ’t heel iets anders dan de schilderijen – er zijn er zóó veel – waar zorgvuldig alles op dezelfde wijze is gladgestreken.’
Die observatie van Van Gogh slaat de spijker op z’n kop: Frans Hals koos ervoor om een schilderij niet glad af te werken, zoals ongeveer al zijn tijdgenoten dat nog deden, maar probeerde het leven er in te houden. Aangezien leven te herkennen is aan beweging, zorgde hij ervoor dat de beschouwer van zijn werk de indruk krijgt dat de persoon op het portret in beweging is. Wie kijkt naar iemand die in beweging is, ziet die persoon niet helemaal scherp: je krijgt niet helemaal vat op wie of wat zich beweegt, je ziet vlekken, lijnen, stippen, grote kleurvlakken, en nauwelijks details. Zo zijn ook de portretten van Hals – vooral de latere, wanneer hij helemaal op dreef is.
Hiermee bereikte Hals een oplossing voor een aloud probleem in de kunstgeschiedenis: hoe maak je een levensechte voorstelling op een plat vlak? Weliswaar is het gladschilderen, maar dan wel zo extreem mogelijk (Gerrit Dou en de Leidse school), ook een oplossing: het zogenaamde trompe l’oeil-schilderen. Maar de keuze van Hals heeft toch iets zeer bijzonders. Hij was met deze aanpak zijn tijd ver vooruit: pas in de 19e eeuw kreeg hij echt volgelingen, met name onder de zogenaamde impressionisten.
[bewerk] Andere genres
Daarnaast maakte Hals ook wel eens genrewerken: visserskinderen aan het strand, een groenteverkoopster, de Haarlemse ‘dorpsgek’ Malle Babbe, en meer van zulke stukken, die in zekere zin ook wel als portretten zijn te zien, maar vooral toch bedoeld lijken als ‘impressies uit het dagelijks leven’.
Of Hals ooit landschappen, stillevens of verhalende stukken heeft gemaakt, is niet bekend, maar onwaarschijnlijk. Vele kunstenaars in de 17e eeuw in Holland verkozen specialisatie, en ook Hals lijkt een pure specialist te zijn geweest.
[bewerk] Schildertechniek
Vaak wordt gedacht dat Hals zijn werken ‘aus einem Guss’ – in één worp – op het doek slingerde. Nader onderzoek van technische en natuurwetenschappelijke aard heeft inmiddels duidelijk gemaakt dat dat beeld niet klopt. Een enkel werk is weliswaar grotendeels ‘alla prima’ neergezet, dus zonder ondertekeningen of onderschildering, maar de meeste werken ontstonden toch in verschillende lagen. Dus zoals gebruikelijk in die tijd.
Op een grondlaag, soms in een kleur (grijs, roze), werd een tekening gemaakt (met krijt of verf), daarna volgde een soort invulling daarvan, in stadia. Wel lijkt Hals in het algemeen zijn onderschildering ook zeer losjes te hebben opgezet: hij was virtuoos vanaf het begin. En dit geldt natuurlijk met name voor zijn wat latere, rijpe werken. Hals had een enorme durf, een grote moed en virtuositeit, en beschikte over een groot vermogen om zijn handen terug te trekken van het doek (of paneel) zodra de afgebeelde persoon er wat hem betreft levend en wel op stond. Hij schilderde ze niet dood, zoals veel tijdgenoten dat helaas wel deden in hun grote nauwkeurigheid en ijver (al dan niet op verzoek van hun opdrachtgevers). ‘Een onghemeyne [ongewone] manier van schilderen, die hem eyghen is, bynae alle [iedereen] over-treft’, schreef zijn eerste biograaf Schrevelius in de 17e eeuw over Hals’ werkwijze.
[bewerk] Tijdgenoten
Overigens was het schetsmatig schilderen geen vondst van Hals (ook in het 16e eeuwse Italië bestond deze aanpak reeds), en Hals werd in zijn schilderwijze vermoedelijk geïnspireerd door Vlaamse tijdgenoten (Rubens, Van Dyck).
[bewerk] Schilderstijl
De werken van Frans Hals behoren tot de Barok en het Caravaggisme. Frans Hals is tot de klassiekers van de Hollandse schilderkunst gaan behoren en is één van de Oude Hollandse Meesters. Hij is ook een portretschilder.
[bewerk] Echt of onecht
Het valt op dat er veel schilderijen bestaan die worden 'toegeschreven aan' Frans Hals, of waarvan de echtheid betwist wordt. Zie bijvoorbeeld Frans L. M. Dony: "Alle bekende schilderijen van Frans Hals" 1975. In tegenstelling tot bij Rembrandt of Vermeer bestaat er kennelijk geen internationaal erkende samenwerking waar men de werken op echtheid, dan wel toegechreven aan leerlingen, toetst. De vervalsingen van Van Meegeren (zie bijvoorbeeld zijn bijzonder knappe Malle Babbe die in het Rijksmuseum bewaard wordt) hebben nog eens tot deze onzekerheid bijgedragen.
In 2006 is ook van het werk Portret van de Haarlemse kerkvoogd Jacobus Hendrick Zaffius vastgesteld dat het gaat om een kopie naar een schilderij van Hals. Het betreft hier het vroegst bekende werk van Hals. De kopie zou 17e-eeuws zijn. Het originele werk zou verloren zijn gegaan. Het onderzoek dat tot deze conclusie heeft geleid werd uitgevoerd door Pieter Thiel, oud-directeur van de schilderijencollectie van het Rijksmuseum in Amsterdam.
zie voor de stijl ook: schilderkunst in Haarlem
[bewerk] Schilderijen
Enkele schilderijen van Frans Hals zijn:
- Portret van Aletta Hanemans
- Lachende jongen, in het Mauritshuis
- Portret van Jacob Olycan
- Portret van een man, 1660-63
- Jongen met een luit, ca.1624-26
- De vrolijke drinker, ca. 1628-1630
- De lachende Cavalier, 1624
- Isaak Abrahamsz Massa, 1626
- Portret van een Hollandse familie, ca.1665
- Portret van Cornelis Guldenwagen, burgemeester van Haarlem, ca.1666
- De Heer Bodolphe
- Mevrouw Bodolphe
- visserskinderen aan het strand
- een groenteverkoopster
- de Haarlemse ‘dorpsgek’ Malle Babbe
- De Regentessen van het Oude-Mannhuis te Haarlem, 1664
[bewerk] Musea
De impressionisten kwamen onder meer naar het Frans Hals Museum in Haarlem (toen nog in het stadhuis aan de Grote Markt gevestigd) om spectaculaire stukken als ‘De regentessen van het Oudemannenhuis’ en de schuttersstukken te bestuderen. En zich daardoor te laten inspireren.
Vele andere kunstschilders reisden naar het Frans Hals Museum in Haarlem (sinds 1913 aan het Groot Heiligland, daarvoor in het stadhuis), waar verscheidene van zijn belangrijkste werken werden (en worden) bewaard.
Ook in tal van andere steden, over de hele wereld, zijn inmiddels werken van Hals in museale verzamelingen terecht gekomen. Vanaf de late 19e eeuw werden ze overal verzameld: van Antwerpen tot Toronto, en van Londen tot New York. Haast elk belangrijk kunstmuseum met een grote oude kunstcollectie heeft wel een Hals.
Musea met werken van Frans Hals zijn onder andere:
- Frans Hals Museum in Haarlem
- Rijksmuseum in Amsterdam
- Mauritshuis in Den Haag
- Alte Pinakothek in München
- Louvre in Parijs
- Metropolitan Museum of Art in New York City
- Hermitage in St Petersburg
- National Gallery of Art in Washington D.C.
- National Gallery in Londen
[bewerk] Leerlingen
Nogal gemakkelijk worden vaak schilders als leerling van Hals beschouwd. Maar nader onderzoek heeft inmiddels duidelijk gemaakt dat er op dat gebied veel vraagtekens zijn. Arnold Houbraken noemt in zijn ‘De Groote Schouburgh’ (1718-21) Adriaen Brouwer, Adriaen van Ostade en Dirck van Delen als leerlingen.
Waarschijnlijk zijn ook Frans’ broer Dirck Hals en zijn eigen zonen bij hem in leer geweest, en/of hebben bij hem op het atelier gewerkt. Dan zijn er nog Vincent Laurensz van der Vinne (volgens diens zoon was deze een Hals-leerling), en Pieter Gerritsz van Roestraten (volgens een notarieel document; hij werd ook schoonzoon van Hals).
Mogelijk studeerde de Haarlemse portretschilder Johannes Verspronck (een van de ongeveer tien concurrende portrettisten in het Haarlem van toen) ook enige tijd bij Hals. Qua stijl het dichtst bij het werk van Hals staat het handjevol schilderijen dat aan Judith Leyster wordt toegeschreven (en veelal door haar ook is gesigneerd). Zij geldt dan ook als een waarschijnlijke leerling, net als haar echtgenoot de schilder Jan Miense Molenaer.
Vermoedelijk waren er nog wel meer, maar vele schilders uit die tijd zijn in de vergetelheid verzonken. Twee eeuwen na zijn dood kreeg Hals nog een aantal ‘postume leerlingen’. Claude Monet, Charles-François Daubigny, Max Liebermann, James Whistler, Gustave Courbet, en in Nederland Jacobus van Looy en Isaac Israëls, behoorden tot de impressionisten en realisten die zich in Hals hebben verdiept, bijvoorbeeld door studiekopieën naar zijn werk te maken, en die op hem hebben voortgebouwd.
[bewerk] Literatuur
De twee belangrijkste publicaties over Hals zijn van de Amerikaanse kunsthistoricus Seymour Slive: Frans Hals, 3 dln (oeuvrecatalogus), New York / Londen 1970-1974; Frans Hals (expositiecatalogus Washington/Londen/Haarlem, 1989. Claus Grimm publiceerde in 1989 zijn ‘Frans Hals. Das Gesamtwerk’ (Stuttgart/Zürich; ook in het Nederlands vertaald).
In het Nederlandse taalgebied verscheen in 1988: N. Middelkoop en A. van Grevenstein, Frans Hals. Leven, werk, restauratie (Haarlem Amsterdam 1988). Daarin wordt verslag gedaan van restauraties van de schuttersstukken, maar wordt ook een beeld gegeven van Hals’ leven en werk. Onlangs verscheen een nieuw boek over Hals: ‘Frans Hals in het Frans Hals Museum’, door Antoon Erftemeijer; Amsterdam/Gent 2004 (in Ned., Eng. en Fra.), dat in verschillende hoofdstukken ingaat op Hals’ leven, zijn voorgangers, portretschilderen in de Gouden Eeuw, Hals’ schildertechniek en andere onderwerpen. Veel platen met detailopnames laten in dit boek de werken van Hals van zeer dichtbij zien. Over de virtuoze schilderstijl van Hals schreef Christhoper Atkins recent een Engelstalig artikel (‘Frans Hals’s Virtuoso Brushwork’, Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 2003, Zwolle 2004, p. 281-309).
 |
 |
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden in de categorie Frans Hals van Wikimedia Commons. |
