Code Napoléon
In 1800 stelde eerste consul Napoleon Bonaparte een commissie van vier eminente juristen aan om een burgerlijk wetboek voor de Fransen op te stellen. De code civil nam uiteindelijk de vorm aan van 36 wetten gestemd tussen 1803 en 1804 en uitgevaardigd op 21 maart 1804 (30 ventôse jaar XII).
Het werd nog gevolgd door een aantal andere wetboeken of codes:
- burgerlijke rechtspleging (Code de procédure civile) in 1806
- koophandel (Code de commerce) in 1807
- strafwetboek (Code pénal) in 1810
- strafvordering (Code d'instruction criminelle) in 1811.
Napoleon nam soms zelf deel aan de werkzaamheden, waardoor het wetboek in Europa de Code Napoleon (origineel Frans: Code Napoléon) genoemd werd, een exportproduct van de napoleontische oorlogen.
Het doel van het Wetboek was
- dat de wet geschreven en duidelijk zou zijn en dat eenieder zijn rechten zou kennen; de wet moest dezelfde zijn voor het hele land;
- de burgerlijke staat, de burgerlijke stand en met name het huwelijk werden onttrokken aan het kerkelijk recht
- eigendom van onroerende goederen zonder allerlei feodale rechten
De praktijken van onder het Ancien Régime werden geünificeerd en aangevuld met de republikeinse principes van vrijheid en gelijkheid. Er werd ook teruggegrepen naar de traditie van het Romeins recht en het Wetboek van Justinianus, de Corpus Iuris Civilis.
Doordat vele landen tussen 1804 en 1814 onder rechtstreeks Frans bestuur vielen, werd het franse Burgerlijk Wetboek ingevoerd in het huidige Frankrijk, België, Luxemburg, Nederland, Noord-Italië, delen van Duitsland,... Franse vazalstaten namen ook veelal het voorbeeldwetboek over: Westfalen, Zuid-Italië, Polen,... Napoleon zei : "Ma vraie gloire n’est pas d’avoir gagné quarante batailles. Waterloo effacera le souvenir de tant de victoires. Ce que rien n’effacera, ce qui vivra éternellement, c’est mon Code civil." En inderdaad: vele landen die rond 1815 bevrijd werden van het Franse juk, hebben ervoor gekozen het franse Burgerlijk Wetboek toch te behouden. In Frankrijk, België en Luxemburg is het nog steeds van kracht (zij het grondig gewijzigd uiteraard), in enkele andere landen is het van kracht gebleven tot er een eigen wetboek werd geschreven: in Nederland tot 1838, in delen van Italië (o.a. het republiekje Lucca) tot 1865, in het Duitse Rijnland tot 1900 (invoering van het Bürgerliches Gesetzbuch - BGB) en in het Zwitserse kanton Genève tot 1912. Het Burgerlijk Wetboek is ook ingevoerd in Polen (Dat land was haast even revolutionair als Frankrijk zelf - het had de eerste geschreven Grondwet van Europa in 1791, voor Frankrijk - en was door Napoleon heropgericht als het Groothertogdom Warschau). Toen Polen tussen 1815 en de Eerste Wereldoorlog niet meer onafhankelijk was, werd het wetboek gekoesterd als een nationalistisch symbool. Het wetboek is er uiteindelijk gesneuveld na de communistische machtsovername in dat land. In al die landen zijn de zelf geschreven wetboeken echter nog steeds grotendeels gebaseerd op het voordien geldende franse Burgerlijk Wetboek. Het franse Burgerlijk Wetboek inspireerde ook het burgerlijk recht in Spanje, Portugal, de Canadese provincie Québec en de Amerikaanse staat Louisiana.
[bewerk] Wat veranderde er intussen
De bepalingen die het meest veranderd zijn hebben betrekking op het familierecht. In 1804 was de man het gezinshoofd; bij haar huwelijk werd de vrouw onbekwaam. Kinderen geboren buiten het huwelijk hadden weinig of geen rechten.
De al te liberale contractuele vrijheden werden ook aangepast. De moderne wetgevingen beschermen eerder zwakke partijen als werknemers en consumenten.
De onroerende eigendom is veel meer ingeperkt door regels van ruimtelijke ordening.
[bewerk] Wat is hetzelfde gebleven
De code Napoleon is in Frankrijk en België opmerkelijk gelijk gebleven op het vlak van de algemene beginselen van het contractenrecht. De nummering van de artikelen van het Franse en het Belgische wetboek is nog voor een groot deel hetzelfde gebleven, zelfs al is de inhoud intussen vaak verschillend geworden. Nederland is met zijn nieuw Burgerlijk Wetboek iets verder "weggedreven", met name door de introductie van de redelijkheid en billijkheid in het Nederlands recht als corrigerend rechtsmiddel in handen van de rechter op een al te legistische, dat wil zeggen letterlijke, uitleg van de wet of overeenkomst.
