Artemis van Efeze

Artemis van Efeze was de laatste en belangrijkste naam van de moedergodin van Anatolië. Volgens de Griekse mythologie was de moeder van Artemis Leto en haar vader Zeus. Maar dit is mogelijk een vergriekste toevoeging van latere datum, dus van de Hellenistische tijd. Een Moedergodin is doorgaans immers zelf de stammmoeder van alle goden en godinnen.

Beeld van Artemis, Ephese, Turkije.

[bewerk] Voorstelling en functie

De moedergodin wordt vaak afgebeeld op een troon (soms als kraamstoel) met wilde dieren als armsteun ten teken van haar macht over de natuur. In Selçuk is een beeld van Artemis gevonden waar zij leeuwen in de armen heeft. Artemis wordt afgebeeld met dieren aan elke kant van het hoofd, in de armen, op de borst en op haar kleed. Dat zijn dan rammen, geiten, herten, griffioenen en bijen. Het gaat om dieren die gedomesticeerd zijn, en sterk met het thema vruchtbaarheid verbonden, en symbolen die teruggrijpen op de oude moedergodincultus die met mythische vogels (afgeleid van gieren) was geassocieerd. (De gier was geassocieerd met de dood, het leven terugnemen door de moedergodin, omdat lijken voor de begrafenis een tijd aan ze overgedragen werden om ontbeend te worden. Later zijn de tamme kippen van deze vogels voortgekomen, dankzij de zorg van de vrouwen die ook nog andere dieren domesticeerden.)
Er worden verder ook nog druivenranken en zodiaktekens afgebeeld ten teken van de kennis en kunde die de mens (aanvankelijk de vrouw) dankzij de godin heeft verkregen om de hemel te bestuderen en de seizoenen en de kalender te kunnen bepalen. Het beeld houdt de armen recht voor zich uit gestrekt als gevend en beschermend gebaar.

Deze voorstellingen zijn van aard de herinnering in stand te houden van de zegeningen die de samenleving mocht ondervinden als gevolg van de matriarchaal ingerichte landbouwgemeenschap als structuur,

De godin wordt beschouwd als de oerbron der dingen zelf. De Halikarnas Balikçisi zegt over haar:

“Zij is het die de grond opdraagt om bloemen en vruchten te dragen.

Zij die de elementen regelt, de scepter zwaait over lucht, aarde en wateren, het leven der dieren beheerst.

Zij die de wilde creaturen temt en getemde creaturen beschermt.

Zij is de Bron van het Al.”

Ze gaf ook genezing en begeleide overleden zielen naar de onderwereld.

Artemis was bovendien de beschermgodin van de zeelieden, wat zorgde voor een gemakkelijke verspreiding van de cultus, namelijk van Egypte tot Carthago tot de Franse zuidkusten en Italië.

De Grote Beer was aan Artemis gewijd, mogelijk omdat zeelui deze constellatie als richtpunt gebruikten bij hun navigatie. De beer Arktos was geboren uit Callisto en was de voorvader van de Arcadiërs. Callisto, Megisto of Themisto zijn aliassen of epitheta voor Artemis.

Helvetische stammen uit de omgeving van Bern vereerden haar als "de Berin", die nogsteeds in het wapenschild van Bern voor komt. Bern betekent ook berin. Soms werd ze door de Helvetiërs Artio genoemd, afgekort tot Art door de Kelten. Zij koppelden haar aan de beerkoning Arthur. Volgens de Ieren betekent Art hetzelfde als God, maar was de eerdere connotatie Godin, voornamelijk de 'Beergodin'.

[bewerk] De Amazonen als eerste priesteressen

De Griekse ontdekkingsreiziger en auteur Pausanias vermeldt dat de eerste priesteressen van Artemis Amazonen waren. Er werd naar gerefereerd als Melissa (een type honingbij). De plaats van de tempel werd ook als toevluchtsoord door hen gebruikt zowel tegenover Herakles als Dyonisus. En op de friezen rond de tempel waren talloze reliëfs met Amazonen, gemaakt door Griekse beeldhouwers. Men beweerde dat zij de stichtsters van de stad Efeze waren geweest.

Closeup van een Artemisbeeld uit Klein-Azië, thans in het Vaticaans Museum, Rome.

De protuberanties vooraan de borst van de twee beroemde beelden van Artemis worden uiteenlopend geïnterpreteerd. Sommigen zeggen dat het inderdaad vele borsten zijn ten teken van vruchtbaarheid en overvloed. De Grieken hadden haar de bijnaam Polimastos gegeven (veelborstige). Anderen beweren dat het eieren zijn, als teken van vruchtbaarheid. De Zwitserse onderzoeker G. Sheiterle beweert dat het de testikels van geofferde stieren zijn. Artemis was inderdaad ook gekend onder de bijnaam Tauro of Tauropolos. En in Tauris (de Crimea) offerden in mythische tijden de priesteressen van hogepriesteres Iphigenia alle mannen die er voet aan wal zetten en staken hun hoofden op palen ter afschrikking voor andere nieuwsgierigen. De mensenoffers zouden later, in historische tijden, hebben plaats geruimd voor stierenoffers. In Babylon was het inderdaad nog lange tijd gebruikelijk dat stieren als de vertegenwoordigers van de minnaars van de godin Ishtar werden geofferd en dat hun testikels aan de godin werden aangeboden.

[bewerk] Relatie met Apollo

Apollo was aanvankelijk een hond of een bewaker van Artemis met een wolvengezicht. Mettertijd kreeg hij veel van haar attributen op zichzelf geprojecteerd en werd Artemis als zijn zuster beschouwd. Hij werd de god van de poëzie, de muziek, magie, therapie en profetie. De priesters van de Apollodienst bij het orakel in Delfi wisten door hun uitgevaardigde profetieën stilaan te bewerken dat meer en meer nadruk kwam op Apollo en het Apollinische aspect in de samenleving. (bijvoorbeeld kreeg Orestes de raad zijn moeder te doden). Dit zou mettertijd er mede hebben toe bijgedragen dat de aanvankelijk matriarchale cultuur stilaan in een patriarchale werd omgezet. Steeds nieuwe patriarchaal geïnspireerde wetten en principes raakten algemeen van toepassing.

[bewerk] Recuperatie door het christendom

Beide Artemisbeelden in Efeze zijn intact in zand ingegraven teruggevonden. Men neemt aan dat ze met opzet in een schuilplaats verborgen zijn om ze voor de beeldenstormers van het nieuw opkomend geloof te behoeden.

De tempel van Artemis in Efeze was een van de zeven wereldwonderen. Het werd daarna de grootste van zeven kerken van het nieuwe christendom in de 4e eeuw. Maar in 406 werd het kunstwerk geheel met de grond gelijk gemaakt en werden relicten ervan (en van de Artemiscultus zelf) opgenomen in het christendom. De reusachtige zuilen werden naar Istanbul gebracht om in de Aya Sofiakerk te dienen, waar ze nog steeds zijn te bezichtigen. Een generatie later, in 432 werd in Efeze een nieuwe kerk gebouwd ter ere van de Goddelijke Moeder (Maria). Het Oecumenisch Concilie van 431, dat in Efeze plaats vond, had de rol van Maria als moeder van God willen teniet doen. Alle pogingen daartoe moesten echter worden gestaakt vanwege de woede der Efeziërs zelf die toen om de terugkeer van hun Artemis begonnen te schreeuwen. Vanaf dan was binnen het christendom zeer in het geheim door sommigen geijverd voor de heiligverklaring van Maria, als surrogaat voor Artemis. Een resultaat daarvan was het gerucht dat Maria de rest van haar leven in Efeze zou hebben doorgebracht en daar ook was overleden en begraven.

Efeze was vanwege de Artemiscultus van het begin van het christendom een moeilijk in te nemen vesting. Toen Paulus er voor het eerst het christendom wilde brengen werd hij na zijn toespraak uit het amfitheater verdreven en bleef het publiek met vereende stem nog twee uur lang scanderen: “Groot is Diana (Artemis) van de Efeziërs”. (cf. Handelingen 19:34). En vier eeuwen later dwongen de Efeziërs het christendom opnieuw Artemis weer in zijn kringen op te nemen.

In polytheïstische religies gebeurde de eredienst buiten de tempel, die zelf als het huis van de godheid werd beschouwd. De beelden werden bij speciale gelegenheden naar buiten gebracht voor het brengen van offers. Schaalmodelletjes van het beeld werden verkocht voor inkomsten voor de tempeldienst. In Efeze begonnen de christelijke priesters ook iconen te verkopen en tentoon te stellen, wat ook voor hen een extra bron van inkomen vormde. Maar in 717 verbood keizer Leo III van Byzantium het maken, verkopen of exposeren van alle afbeeldingen. Deze maatregel bleef van kracht tot 842. Die periode was die van de iconoclasten. Volgens sommigen was de motivatie erachter niet zozeer door vroomheid ingegeven, als wel door politieke ijver om de macht van de tempels financieel te fnuiken. In ieder geval kwam de eredienst van Artemis definitief ten einde.

[bewerk] Bibliografie

Ergener, Reşit Anataloia land of Mother Goddess (1988), Hitit publication Ankara, ISBN 9757521027.
Neumann, Erich. (1991). The Great Mother. Bollingen; Repr/7th edition. Princeton University Press, Princeton, NJ. ISBN 0-691-01780-8.
Baringa, Anna & Cashford, Jules The myth of the Godess – evolution of an image
Stone, Merlin Eens was God als Vrouw belichaamd (1979), Servire Katwijk, ISBN 9060775821
Walker, Barbara G. The Woman's Encyclopedia of Myths and Secrets (1986), Harper & Row, Londen, ISBN 006250925X
de Vaux, Roland Ancient Israel, (1965)
Heydecker, Joe J. Die Schwestern der Venus; Die Frau in den Mythen und Religionen, München 1994