Antoninianus

1^ste rij: Elagabalus (zilver 218-222), Trajanus Decius (zilver 249-251), Gallienus (biljoengoud 253-268 uit Asia Minor)
2^de rij: Gallienus (koper 253-268), Aurelianus (verzilverd 270-275), barbaarse imitatie (koper), barbaarse imitatie (koper)

De antoninianus was een munt die in gebruik was tijdens het Romeinse rijk en had een waarde van 2 denarii. Het was oorspronkelijk van zilver, maar werd gaandeweg gedevalueerd tot brons.

De munt werd geïntroduceerd door Caracalla in 215 en was een volledig zilveren munt vergelijkbaar met de denarius behalve dat het enigszins groter was en de keizer met een stralende kroon portreteerde, ten teken dat de waarde tweemaal zoveel bedraagde. Antoniniani met de afbeelding van een vrouw (gewoonlijk de vrouw van de keizer), toonde de buste rustend op een halvemaan. Ook al was de antoninianus tweemaal zoveel waard als de denarius, toch woog hij nooit meer dan 1,6 maal het gewicht van de denarius. De denarius bleef naast de antonianus in gebruik , maar tijdens het midden van de 3de eeuw werd deze in rap tempo gedevalueerd om de constante oorlogvoering van die tijd te bekostigen.

De antonianus verving de denarius in zijn geheel na de heerschappij van Gordianus III, en de laastgenoemde werd werd niet langer in significante aantallen geslagen. Zodra politieke en economische omstandigheden verslechterden werden de munten gedevalueerd eenvoudigweg door meer koper en tin toe te voegen, aldus resulterend in een biljoengouden legering die sterk lijkt op zilver. Halverwege het bewind van Gallienus werden nieuwe methoden geïntroduceerd zodat de munten op zilver bleven lijken. De metalen platen waaruit de munten geslagen werden, hadden een zeer laag zilvergehalte (ca. 5-10%). Ze werden vervolgens met een bijtend middel behandeld, waardoor de koper aan de oppervlakte weggebleekt werd, resulterend in een sponsachtige bovenlaag met hoog zilver gehalte. De munten die hier vervolgens van geslagen werden hadden een dunne zilveren laag die snel afsleet om de koperen onderlaag te tonen.

Een antoninianus uit het bewind van Philip de Arabier (244 - 248).

Deze munten worden gewoonlijk door numismatici "verzilverd" genoemd, in plaats van "zilver". Uiteindelijk bleken zelfs deze maatregelen ontoereikend om een zilveren uiterlijk aan de munten te bewaren, wat leidde tot de Aurelianische hervormingen van de antonianus, die de zuiverheidsgraad van de munt vastlegden op twintig delen koper op één deel zilver. Dit werd gemarkeerd op de achterzijde van sommige munten met een XXI in het westen en KA in het oosten. Deze munten worden aurelianiani genoemd door sommige numismatici. De verzilverde antoninianus bleeg in gebruik tot de munthervormingen van Diocletianus aan het einde van de derde eeuw.

Tijdens de derde eeuw (en wellicht ook tijdens de vierde eeuw) werden vele lokale imitaties van de antoninianus gemaakt. Deze worden veelvuldig aangeduid met barbaarse imitatie of de Engelse term barbarous radiate, ook al werden de meeste waarschijnlijk binnen de grenzen van het keizerrijk geproduceerd en de behoefte aan kleingeld invulden. De portretten op deze munten hadden vaak een slechte kwaliteit gravering. De meest voorkomende imitatiemunten komen uit het Gallische keizer Tetricus I.

Het woord antoninianus is een moderne term op basis van de naam van Caracalla (Marcus Aurelius Antoninianus), die de eerste van deze munten uitgaf; de oude naam is niet bekend. De munt wordt ook wel "stralenkrans" genoemd, vanwege de stralende kroon op het hoofd van de keizer, ook al is dit minder exact. Verscheidene non-antoniniani muntsoorten werden geproduceerd met een stralende buste, bijvoorbeeld de munten die gemaakt werden na de hervormingen van Diocletianus, gewoonlijk aangeduid met "post-reform stralenkrans". Aangezien antoniniani in grote getale gemaakt werden, zijn ze slechts ondergeschikt aan de Constantijnse bronzen in overvloed op de verzamelaarsmarkt.