Krôjna

From Wikipedia

Krôjna (pol. Krajna, w historëcznëch dokùmeńtach téż jakno: Croja, Kroja, Crayen, Kraine i Kraina ) je regionã w òbéńdze midzë Pòmòrską a Wiôlgòpòlską. Je zamkłô midzë rzekama: Dobrzinką ë Kamionką na nordze, Niecą na pôłnim, Brdą na pòrénkù ë Gwdą na zôpadze.

Nôstarszim znónym zdrojã w jaczim pòjôwiô sã miono "Krôjna" je ùkłôd midzë Mestwinã II a Przemisławã II z 1282 rokù, równak historëcë ùznôwają, że no miono bëło brëkòwóné ju wiele wczasny. Słowò "Krôjna" òznôczało przëgreńczną òbéńdã, w tim przëtrôfkù midzë Pòlską a Pòmòrską (przër. pôłniowòsłowióńsczé "Krajina").

Przed II-gą swiatową wòjną Krôjna słëcha do miemiecczégò państwa ë bëła wôżnym òstrzódkã pòlsczi miészëznë, aktiwno dzejał tam Związk Pòlôchów w Miemiecce. Na kònferencëji w Jałce Krôjna òsta przëznónô pòlsczémù państwù. Pò ùpôdkù kòmùnizmù w 1989 rokù w Krôjnie zaczãła òrganizowac sã miemieckô miészëzna a dosc tëli mieszkańców wëjachało do Miemiecczi.

Krôjna mô swój apartny, dżinący dialekt pòlaszëznë, na jaczi w ùszłoce zacht cësk miôł pòmòrsczi jãzëk.

[edicëjô] Geògrafijô ë historëjô

Krôjna leżi midzë rzékama Kamionką ë Dobrzinką òd nordë, Niecą òd pôłniégò ë Gwdą òd zapôdu. Pòrénkòwą greńcã wëznacziwô dzél Brdë ë lënijô midzë Kòronowã a Nakłã (chòc w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wëdónym w 1883 rokù ksądz Frydrychowicz (pelplińsczi dzejopisôrz) jakno pòrénkòwą greńcã Krajnë pòkôzywô Wisłã). Dlôte, jëż Krôjna leżała na zemiach wëstôwiónëch na czãsté wòjnë nie rozwinãłë sã tuwò wiãkszé miastowé westrzódczi. Miasta bëłë môłé, òsoblëwie gbùrskò-rzemiãsné. Nôbarżi znóné gardë to Nakło (pòl. Nakło nad Notecią) ë Złotowò (pòl. Złotów), Krôjeńsczé Sãpólno, Łobżenica. Stolemną rolã do XIX st. miôł Krôjeńsczi Kamiéń, co słëchôł gnieznieńsczim arcëbiskùpom. Béł òn westrzódkã tzw. Kamiéńsczégò Klucza, to je arcëbiskùpich dobrów na Krajnie. No miasto bëło téż greńcowim gardã, w jaczim òstôł wëbùdowóné zatôrczny zómk. Czedës bëła tuwò Dëchòwnô Seminarëjô, jakô mia przëszëkòwac ksãżi do robòtë na zemiach kòl greńcë. Òsoblëwi znaczënk mia téż Nakło, dze miałë plac biôtczi midzë Pòmòrzanama a Pòlôchama. Pòłożënk ny zemi na zbérkù Pòmòrsczi, abò w pózniészich stalatach na krôju pòlsczégò państwa prowadzył prawie do te, jéż òsoblëwie mòckò bëła òna wëstawionô na znikwienia ë nôpadë sąsadnëch państwów. Mùszimë tuwò wëmienic chòcle ataczi Bòlesłôwa Krzëwogãbnégò (1121 – sparłãczenié Krôjnë z Pòlską), a w pózniészim czasu Krziżôków (w 1339 r. Krziżôcë miele swòjégò kòmtura w kamiéńsczim gardze). Krôjna ùcerpia téż òbczôs "szwédzczégò pòtopù" ë napòleòńsczich wòjnów. I té wszëtczé dzejowé wëdarzenia doprowadzyłë do te, że lëdowô kùltura Krôjnë we wiôldżim dzélu òsta na wiedno znikwionô.

[edicëjô] Merczi òbéńdowi kùlturë

Złotowò - Mùzeùm Złotowsczi Zemi

Nôbarżi dokôzónym dzélã lëdowi kùlturë Krôjnë je wsowô bùdowizna ë wëkùstrzenié krôjeńsczi chëcze. Czej jidze ò Krôjnã, to ùchowôł sã blós môłi (10 cm x 30 cm) dzélëk wësziwkù, jaczi przedstôwiô mòdré tëlpónë przeplotłé czôrnym òrnamentã. Je òn datowóny na dwadzesté lata XIX st. Gwësné wątplëwótë są wkół te, dlôcz krôjeńsczi wësziwk mô leno dwie farwë. Òdpòwiesce mòże tuwò szëkac w wëkùstrzenim krajeńsczi chëczë. A hewòtno w kòfrach ë skrzëniach. Bëłë òne tim spòsobã jaczi białka wnôsza do domù swòjégò chłopa. Bëłë òne tej, tak jak sã le dało, bòkadno zdobioné. I co je czekawé, farwë, jaczima òbstrojiwelë kòfrë zanôlégałë òd dostónkù, gwôscëcélów bòkadnotë, òd jegò spòlëznowégò stónu. Nôbòkadniészi stón (szlachta) miôł czerwioné skrzënie, mieszczani ë biédniészô szlachta czerwioné ë zeloné, a nôbiédniészi lud przëstrojiwôł kòfrë mòdrą farwą. Bëło tej tuwò gwësné stónowé wëapartnienié. Nie dzywi tej, że zachòwóné krôjeńsczé wësziwczi znankùją sã mòdrim (cemnym ë widnym) przëstrojã. Ni mòże dozdrzec na Krôjnie kaszëbsczégò baro farwnégò wësziwkù. Jistné zortowanié farwów bëło téż w krôjeńsczim òbleczënkù. Pisôł ò tim Òskar Kolberg: w krôjeńsczi "sëkni" zachòwôł sã nôdłëżi domôcy krój – doch, jak wiémë – sëknia bëła òdbicym przënôleżnotë ji gwôscëcéla do jaczégò spòlëznowégò stónu. Mòckò mòrzczoné sëknie gbùrów pòkôzywałë bòkadnotã, a ‘jasné’, ‘mòdré’ młodëch chłopów jesz nieżeniałëch. Cemny mòdri òznôcziwôł chłopa żeniałégò w òstatnym rokù. Jasnô mòdrô farwa sëkni dôwa młodim chłopóm prawò do sedzeniégò w karczmie na ławie nieżeniałëch. Òstôwô pëtanié dlôcze nôwôżniészim przëstrojã na Krôjnie bëł tëlpón? Hewò w XVII st. tëlpón chùtkò rozkòscérził sã w Pòmòrsce dzãka nalecałémù lëdztwù z Niderlandów, jaczé przëbëło na Żuławë. Béł to kwiôt mało spòtikóny ë dlôte stôł sã znanką bòkadnotë.