Zjawisko Purkiniego
Z Wikipedii
Zjawisko Purkiniego (albo Purkyniego), efekt Purkiniego (w polskiej literaturze fachowej upowszechniona niepoprawna nazwa z pisownią nazwiska zapożyczoną z języka angielskiego pisaną przez "nj"), ślepota zmierzchowa – zjawisko z zakresu fizjologii widzenia, polegające na zaburzeniu percepcji jasności barw przy słabym oświetleniu (przy tzw. widzeniu mezopowym).
Nazwane tak od jego odkrywcy Jana Ewangelisty Purkyniego, czeskiego fizjologa i histologa. Purkynie zauważył, że przy adaptacji oczu do zmierzchu, światło o krótkiej długości fali (na przykład niebieskie lub niebieskozielone) jest spostrzegane jako jaśniejsze niż światło o długiej fali (czerwień). Pochodnym złudzeniem jest wrażenie, że w słabym oświetleniu ruchome czerwone obiekty wydają się szybciej przybliżac niż takie same obiekty o barwie niebieskiej.
Wyjaśnienie tego zjawiska leży w budowie siatkówki oka ludzkiego. Siatkówka posiada dwa rodzaje receptorów wzrokowych - czopki i pręciki. Pręciki są znacznie bardziej czułe na światło, działają nawet przy bardzo słabym oświetleniu (jest to "widzenie pręcikowe", inaczej widzenie skotopowe). Pręciki jednak nie rozróżniają barw. Dlatego przy słabym świetle widzimy świat czarno-biały.
Czopki pozwalają rozróżniać barwy (jest to "widzenie czopkowe" lub widzenie fotopowe), lecz aby zaczęły reagować, w otoczeniu musi być odpowiednia ilość światła (conajmniej 6 luksów).
Ludzkie oko ma trzy podstawowe rodzaje czopków, reagujących na fale o dużej, średniej i małej długości (czerwone, zielone, niebieskie). Gdy spada ilość światła w otoczeniu (np. zmierzch) stopniowo "wyłącza się" widzenie fotopowe, widzenie skotopowe jest aktywne nadal. Przy tym najszybciej przestają reagować na światło czopki odpowiedzialne za widzenie fal długich (czyli światła czerwonego). W efekcie gdy mamy do czynienia ze światłem o natężeniu od ok. 3 do 5 luksów barwa czerwona wydaje się nam czarna i znacznie ciemniejsza niż barwa niebieska o obiektywnie takiej samej jasności.
Podczas dnia subiektywnie spostrzegana jasność barw jest inna - światło czerwone wydaje się nam jaśniejsze niż obiektywnie tak samo jasne światło niebieskie. Ową zmianę subiektywnie spostrzeganej jasności barw nazwano właśnie zjawiskiem Purkyniego lub efektem Purkyniego.
"Ślepota zmierzchowa" jest po części odpowiedzialna za większą ilość wypadków komunikacyjnych w trakcie zapadania zmierzchu. Ze względu na zmianę subiektywnie spostrzeganej jasności i szybkości ruchu obiektywnie tak samo jasnych powierzchni kierowcy inaczej oszacowują odległość i prędkość niż podczas dnia, co staje się przyczyną kolizji.
Podczas widzenia zmierzchowego (widzenia mezopowego), pojawiają się także inne złudzenia. Pełna adaptacja oczu do widzenia skotopowego trwa kilkanaście minut. W związku z tym przy nagłym zgaszeniu światła nie widzimy nic wyraźnie, a w miarę upływu czasu coraz lepiej rozróżniamy kontury. Przy pełnym oświetleniu oko ludzkie najdokładniej odróżnia barwy pomiędzy zieloną i pomarańczową.
Sprawność fizjologiczna oka ludzkiego pogarsza się znacząco wraz z wiekiem. Dotyczy to nie tylko upośledzenia sprawności akomodacji (wpływającej na ostrość widzenia, ale łatwej do korekcji przy pomocy okularów), ale także obniżenia zakresu percepcji barwnej, polegającej na zawężeniu odbieranego widma barwnego. Skutkiem tego ostatniego zjawiska jest obserwowana u wielu malarzy tendencja do zawężania palety barwnej w dziełach tworzonych w starości (widoczna np. w dziełach Juliana Fałata czy Franciszka Goi).
Zobacz też: przegląd zagadnień z zakresu teorii koloru.
